واقعا بسياری از چيزهايی كه فساد اخلاق شمرده می‏شود ، بيماری روانی است‏
، يعنی از نظر علم آنها را بيماری می‏شمارند مثلا ما در اخلاق می‏گوييم تواضع‏
، خلق خوبی است و تكبر خلق بد ، تملق و چاپلوسی هم بد است اين چيست ؟
آيا می‏شود گفت كه تكبر فقط به خاطر اينكه به ضرر اجتماع است ( بدون شك‏
ضرر
پاورقی :
> مختلف ، گو اينكه به نظر من مرد محققی نيست ، يعنی وضعش نشان‏
می‏دهد كه يك انباری است ، همين جور مطالب را روی همديگر می‏ريزد بدون‏
اينكه يك استنباط جامعی داشته باشد .
فرق او مثلا با راسل اين است كه راسل آدمی است كه به نظر می‏رسد مرد
مفكری است ، آنچه را می‏گويد ، معلوم است خودش هضم كرده و يك نظريه را
انتخاب كرده ، يكنواخت مطلبی را روی اصول و پايه‏هايی شروع می‏كند و
استدلال و استنتاج می‏كند و در آخر هم هر نتيجه‏ای كه دلش می‏خواهد ، می‏گيرد
، نشان می‏دهد كه اين را يك مرد مفكر كه فكر خودش را دارد ، می‏گويد ،
ولی ويل دورانت - كه يك فيلسوف هم بوده يعنی تحصيلات فلسفی داشته -
بيشتر مورخ است و مانند هر مورخ ديگری اطلاعش بر تاريخ و اقوال و آراء
است اين است كه به عقيده من ضد و نقيض در استنباطهايش زياد پيدا
می‏شود .

اجتماع هم در آن هست ) بد است ؟ و آيا فرق تكبر با تواضع فقط در اين‏
است كه تكبر به زيان اجتماع است و تواضع به سود اجتماع ؟ يا از نظر
فردی و شخصی هم تواضع ، سلامت است و تكبر ، بيماری و انحراف و عقده ؟
[ همين طور است ] حسادت ، در مقابل سعه صدر و در مقابل بی حسی و بی‏
غيرتی انسان در مقابل خيری كه به ديگران می‏رسد ، سه جور عكس‏العمل‏
می‏تواند داشته باشد : يك وقت هست كه نسبت به ديگری حسد می‏ورزد ، يعنی‏
از اينكه او دارد و خودش ندارد ، ناراحت می‏شود و اين ناراحتی در او به‏
اين صورت ظهور می‏كند كه آرزوی سلب نعمت را از او می‏كند و در عمل هم‏
فعاليت می‏كند كه او نداشته باشد اين می‏شود " حسادت " .
يك وقت هست كه وقتی در ديگری نعمتی می‏بيند ، آرزويش در خودش پيدا
می‏شود ولی در اين حد كه غيرتش تحريك می‏شود كه ما هم داشته باشيم ، چرا
او درسش اينقدر بالا می‏رود و من عقب بمانم ؟ من هم درس بخوانم ، بدون‏
اينكه يك ذره آرزوی بدی او را داشته باشد به اين می‏گويند سعه صدر يا "
غبطه " غبطه ممدوح است .
يك وقت هم يك حالت بی غيرتی در انسان هست ، می‏بيند ديگری ترقی‏
دارد ، نه آرزوی نداشتن او را دارد و نه آرزوی اينكه خودش داشته باشد
اصلا يك آدم بی حسی است : " خوب دارند كه دارند ، به جهنم كه داشته‏
باشند ، او درس خوانده من نخوانده‏ام ، خوب نخوانده باشم " .
اين مطلب قطع نظر از زيانی كه ديگران می‏بينند ، سه حالت مختلف در
انسان است كه يكی از آنها سلامت روان است ، يعنی در

آن حالت روان در مسير خودش جريان دارد ، و دو حالت ديگر ، حالتهای‏
انحرافی روانی است بی حسی ، آفت و بيماری است ، آرزوی سلب نعمت از
ديگری هم بيماری روانی است .
می‏رويم سراغ شجاعت شجاعت چطور ؟ شجاعت هم چنين چيزی است استقامت‏
هم همين طور .
آيا می‏شود گفت كه تواضع در مقابل تكبر ، سعه صدر در مقابل حسد ،
شجاعت در مقابل جبن و تهور ، صبر و استقامت در مقابل ضعف ، شكر و
سپاسگزاری در مقابل ناسپاسی ، اينها اخلاق متغيرند ؟ يعنی در زمانها و
مكانهای مختلف فرق می‏كنند ؟ در يك محيط اينجور است ، در محيط ديگر
اينجور نيست ؟ البته محيطها فرق می‏كنند ، در بعضی محيطها مردم آن جورند
، در بعضی ديگر آن جور نيستند ، ولی آيا واقعا می‏شود گفت خوبی و بدی‏
اينها در محيطهای مختلف و زمانهای مختلف فرق می‏كند ؟ يا يك امور ثابت‏
يكنواختی هستند ، چون سلامت روان انسان است و سلامت روان مثل سلامت تن‏
در همه زمانها و همه مكانها يك جور و ثابت است .
اشتباهی كه جناب ويل دورانت كرده است اين است كه ميان " آداب "
و " اخلاق " فرق نگذاشته آداب يك چيز است و اخلاق چيز ديگر آداب‏
مربوط به ساختمان روحی انسان نيست ، قراردادهای افراد انسان است در
ميان يكديگر ، مثل همين مثالی كه خودش ذكر می‏كند : دو نفر انسان به‏
همديگر می‏رسند ، اخلاق اقتضا می‏كند نسبت به يكديگر متواضع و مؤدب باشند
- تواضع لازمه اخلاق است - اما در يك جامعه به علامت ادب و تواضع ،
كلاهشان را بر می‏دارند ، در جامعه ديگر به علامت تواضع ، كلاه سرشان‏
می‏گذارند ، كما اينكه ميان ما معممين اگر يك شخص محترم و مؤدبی وارد

بشود ، خيلی بی ادبی است كه با سر لخت در حضورش بنشينيم ، فور عمامه‏
روی سرمان می‏گذاريم ، اگر هوا هم گرم باشد باز آن را بی ادبی می‏دانيم ،
اگر خيلی گرم باشد ، معذرت می‏خواهيم و عمامه را زمين می‏گذاريم ، ولی در
محيط تجدد و در محيطی كه اين ادب غربی آمده ، اگر كلاه سرشان باشد وقتی‏
می‏خواهند وارد اتاق بشوند ، كلاه را بر می‏دارند و بيرون اتاق می‏گذارند و
سر برهنه وارد می‏شوند ، ادب اقتضا می‏كند كه سر لخت باشد .
اين البته يك امر قراردادی است و اساسا مربوط به خلق نيست كه ما
كلاهمان را برداريم يا بگذاريم ، يا مثلا اگر بخواهيم به حضور يك شخص‏
محترم - يك كسی كه می‏خواهيم برايش احترام قائل باشيم - برويم لباسی كه‏
می‏پوشيم چه جور لباسی باشد اين يك قرارداد است يك وقت قرارداد می‏كنند
كه مثلا وقتی می‏خواهند به حضور يك شخصيت بروند ، لباسی كه می‏پوشند رنگش‏
اين باشد ، دوختش اين جور و جلويش گرد باشد ، چنين و چنان باشد اينها
امور قراردادی است در آداب كه قراردادهای عرف و اجتماع است به اين‏
صورت است ، كه از نظر اسلامی هم اگر ما اينها را به صورت سنتها و
مستحبات داشته باشيم ، اغلب اينها اصالت ندارد و بيشتر به همان عرف‏
مردم بستگی دارد .
اينها ديگر جزو اخلاق شمرده نمی‏شود كه ما بگوييم چون اينها تغيير می‏كند
- مثلا شما می‏بينيد كه يك ملت كلاه را برمی‏دارد ، می‏گويد خوب است ،
ملت ديگر كلاه را می‏گذارد ، می‏گويد خوب است - پس اخلاق متغير است‏
اينها دليل بر تغير اخلاق نمی‏شود ، اينها مربوط به تغير آداب است .
ويل دورانت مثالهايی ذكر می‏كند ، اول راجع به اينكه

اخلاق در زمان ما تغيير كرده است خوب اين مساله‏ای است كه اخلاق مردم‏
تغيير كرده ، هيچكس هم منكر نيست كه " اخلاق تغيير می‏كند " غير از
مساله خوبی و بدی است اخلاق كه تغيير می‏كند ، غير از اين است كه آن اخلاق‏
تغيير كرده ، چون تغيير كرده ، خوب است ! اول اين بحث را پيش می‏كشد
كه ما می‏دانيم اخلاق امروز با قديم فرق كرده ، می‏گويد :
" صفت جوانمردی - كه نيچه طرفدار اين صفت بود و می‏گفت حتی با زنان‏
هم نبايد زياد مهربانی كرد چون بر ضد جوانمردی است - امروز به كلی از
بين رفته و جای خودش را به صفات تملق و غيره داده حيا و حجب كه به‏
عشاق دليری می‏بخشيد و به هر قدرتی نيروی مضاعف می‏داد ، شهرت بی اصل‏
گشته است زنان كه قديم چنان عفيف بودند و حيا و حجب داشتند ، حالا
دلبريهای نهان خود را چنان آزادانه در معرض رقيبان نهاده‏اند كه كنجكاوی‏
، ديگر مايه زناشويی نمی‏گردد ادبيات ما بيشتر در اطراف امور جنسی است‏
" .
می‏خواهد بگويد همه اينها معلول زندگی صنعتی امروز است ، ولی نتيجه‏ای‏
كه در آخر می‏گيرد اين است :
" ما بايد تغيير پذيری خوبيها و نسبيت سيال اخلاق را در نظر آوريم ،
بايد اصل دنيوی بودن و فنا پذيری اخلاق و تعلق آن به مبانی متغير حيات‏
انسانی را بپذيريم اصل اخلاق ناشی از آدابی است كه برای حفظ و سلامت نوع‏
مفيد دانسته شده است " .
ريشه فكرش همان حرف است .

" بعضی از آداب ، فقط رسم و عرف است و جزو اخلاق محسوب نمی‏شود ( كه‏
حرف درستی هم هست ، آداب با اخلاق دوتاست ، ولی خودش مثالهايی كه بعد
برای اخلاق آورده ، آداب را ذكر كرده است ) مانند به كار بردن كارد و
چنگال بر خوان بريدن سالاد بر سر ميز با كارد ، گناهی نيست گر چه‏
بينندگان آن ممكن است از زنا اغماض كنند ولی بر آن نبخشايند اما بعضی‏
از آداب برای مصالح عامه ، امری حياتی و ضروری به شمار می‏رود ، مثل تعدد
زوجات يا اكتفا بر يكی " .
معتقد است در يك زمان تعدد زوجات جزو امور اخلاقی است و در يك زمان‏
ديگر وحدت زوجه امر اخلاقی است ، تا اينكه مصلحت زمان و مصلحت اجتماع‏
چه حكم كند همين هم جوابش اين است كه مساله تعدد زوجات هم به اخلاق‏
ارتباط ندارد ، به سنن و قوانين عملی مربوط است ، و معلوم است كه يك‏
قانون ممكن است در يك زمان مفيد باشد ، در زمان ديگر نباشد .
در خود اسلام هم - مكرر گفته‏ايم - فلسفه تعدد زوجات همين چيزی است كه‏
آقای ويل دورانت هم ذكر می‏كند ، می‏گويد وقتی كه در يك جامعه در اثر
جنگهای زياد يا به علل ديگر ، مرد زياد از بين می‏رود و زن بی سرپرست‏
زياد می‏ماند ، اگر بنا شود كه آن اصل اولی - كه واقعا هم اصل اولی است -
يعنی وحدت زوجه [ حفظ شود و ] يك مرد به يك زن اكتفا كند ، طبعا زنان‏
زيادی در جامعه بی سرپرست می‏مانند ، هم حق آنها از نظر حق تاهل ضايع شده‏
، و هم منشا مفاسدی در اجتماع می‏شوند وقتی آن زنها بی سرپرست ماندند ،
دارای عقده‏های روحی می‏شوند ، ناراحتی پيدا می‏كنند و بعد می‏آيند مردها را
می‏فريبند و منشا فساد اخلاق

می‏شوند پس در چنين مواردی به حكم ضرورت اجتماعی بايد تعدد زوجات را
تجويز كرد به هر حال اين مربوط به اخلاق نيست كه او اين مثال را ذكر كرده‏
می‏گويد :
" اكنون چند مثال برای نسبيت اخلاق بياوريم : شرقيان به علامت احترام‏
، كلاه بر سر می‏گذاشتند و غربيان آن را برای ادای احترام بر می‏دارند " .
اين هم به اخلاق مربوط نيست ، اينها آداب است .
" زن ژاپنی به لختی تن كارگر اهميت نمی‏دهد ، ولی در شرم و عفت ممكن‏
است از مريم و آسيه برتر باشد " .
" زن عرب نشان دادن صورت ، و زن چينی نشان دادن پا را دور از عفت‏
می‏داند " .
بعد خودش به فلسفه اينها اشاره می‏كند :
" پوشاندن صورت و ساق پا ، ميل و قوه خيال را بر می‏انگيزد و در نتيجه‏
ممكن است به مصلحت نوع تمام شود ساكنان ملانزی بيماران و پيران را زنده‏
در خاك می‏كنند " .
اين هم به اخلاق مربوط نيست .
" در جزيره بريتانيای جديد گوشت انسان را در دكانها می‏فروشند
همچنانكه قصابان ما گوشت خوك را ، و برای مهمانيهای بزرگ آماده‏
می‏سازند . . . " .
من نفهميدم اين بريتانيای جديد كه در آنجا گوشت انسان را می‏فروشند !
كجاست ؟

[ يكی از حاضران به شوخی ] : همان بريتانيای كبير .
استاد : بله ، يكوقت در روزنامه خواندم كه يكی از سياهان رفته بود
انگلستان ، با يكی از ديپلماتهای انگليسی صحبت می‏كرد ، آن ديپلمات به‏
او گفته بود : " آيا استعمار بد كرد كه آمد شما را آدم كرد ؟ شما تا
ديروز آدم می‏خورديد ، حالا چه می‏گوييد ؟ " گفته بود : " فرق ما و شما
اين است كه اگر ما آدم می‏خورديم ، آدم را يكدفعه پاره می‏كرديم و
می‏خورديم ، شما آدم را قشنگ می‏پزيد ، بعد پوستش را می‏كنيد ، گوشتش را
جدا می‏كنيد ، بعد می‏آييد سر سفره قاشق و چنگال می‏گذاريد ، بشقاب‏
می‏گذاريد ، اين طور آدمها را می‏خوريد ، ما آنجور كجاست می‏خورديم ، شما
اينجور داريد می‏خوريد " .
می‏گويد :
" می‏توان به آسانی صدها مثال ديگر برای نماياندن اينكه امور زشت و
ناپسند زمان و مكان ما در زمان و مكان ديگری خوب و پسنديده هستند ، ذكر
كرد يكی از صاحبنظران يونان باستان می‏گويد اگر آداب و رسوم مقدس‏
سرزمينی را جمع كنيد و بخواهيد آن مقدار از آداب و رسوم را كه در
سرزمينی ديگر زشت و ناپسند شمرده می‏شود ، از آن بر داريد ، چيزی بر جای‏
نخواهد ماند " .
در مساله آداب و رسوم حرف درستی است ، شايد هم همين جور باشد ، ولی‏
تو الان می‏گويی آداب غير از اخلاق است ، و واقعا هم غير از اخلاق است‏
مثال آداب ، ربطی به مساله نسبيت اخلاق ندارد و مثال اخلاق همان مثالهايی‏
است كه ما عرض كرديم علمای اخلاق هم اينها را به عنوان اخلاق ذكر می‏كنند
نه آداب عرفی كه در جوامع مختلف فرق می‏كند .

بنابراين ما نمی‏توانيم تحت عنوان " نسبيت اخلاق " كه اينها ذكر
كرده‏اند و نسبيت آداب را طرح كرده‏اند ، نسبيت اخلاق را بپذيريم .
بعد يك چيزهايی ذكر می‏كند كه در دوره صيادی اخلاق چگونه بود و چه اخلاقی‏
خوب بود ، بعد در دوره كشاورزی چه اخلاقی خوب شد ، و بعد در دوره صنعتی‏
چه شد ، كه مطلب مهمی ندارد .
سؤال :
. 1 اگر كسی را كه تعادل رفتاری نداری ( دارای افراط يا تفريط است )
بيمار تلقی كنيم ، می‏دانيم كه بيمار بر تمام اعمال خود كنترل ندارد ، در
نتيجه مسؤوليت رفتارش تا حدود زيادی از او سلب می‏شود ، چنانكه از نظر
حقوقی و جرم شناسی بين فرد سالم و مريض تفاوت قائل هستند .
. 2 ملاك تعادل رفتار چيست ؟ تعادل شايد امروزه اين طور باشد كه اگر
كسی مثلا در صف اتوبوس نيم ساعت معطل شد ، نبايد اعتراضی كند و گرنه‏
تعادلش را از دست داده و افراط كرده و از نظر ديگران عقده‏ای است !
تعادل نسبی است و در فرهنگهای مختلف فرق می‏كند .
هر دو سؤالتان خوب بود مخصوصا سؤال اول اين مساله كه اگر فساد اخلاق‏
بيماری باشد ، تكليف مسؤوليت چيست ؟ اولا سؤالی نيست كه جوابش را ما
بخواهيم بدهيم ، جوابش را همه بايد بدهند ، و روانشناسها بايد جواب‏
بدهند كه فساد اخلاق‏ها را ناشی از يك نوع بيماريها می‏دانند ، ولی جوابش‏
واضح است : انسان از نظر روانی كه

بيمار می‏شود ، در عين اينكه خودش بيمار است خودش طبيب هم هست ، نكته‏
اين است انسان به بيماری حسادت يا تكبر مبتلا می‏شود ، ولی مطلبی كه‏
مخصوصا در متون دينی به آن توجه شده اين است كه هر كسی طبيب خودش است‏
در تحف العقول حديثی از حضرت صادق ( عليه السلام ) هست كه " « انك‏
جعلت طبيب نفسك و دللت علی الداء و بين لك الدواء » " .
اگر كسی بيمار شد ، اگر درس خوانده باشد ، ممكن است خودش طبيب‏
خودش باشد ، ولی اگر درس نخوانده باشد ، حتما طبيب كس ديگری است حال‏
اگر طبيبی بيمار شد - كه ريشه و دوای بيماری‏اش را می‏داند - آيا مسؤول‏
هست يا مسؤول نيست ؟ اگر خودش را معالجه نكند ، مسلم مسؤول است ، چون‏
می‏گويند درست است كه تو بيماری ، ولی به حكم اينكه طبيب هستی و می‏دانی‏
ريشه بيماريت چيست و هم می‏دانی راه معالجه چيست و می‏توانی خودت را
معالجه كنی ، چرا معالجه نكردی ؟
در امور روحی و اخلاقی - چون مربوط به خود انسان و روان انسان است -
همه افرادی كه بيمار می‏شوند ، می‏توانند طبيب معالج خودشان باشند آدم‏
حسود می‏داند كه حسود است ، پس بيماری را خودش تشخيص می‏دهد ، و می‏داند
كه راه معالجه‏اش چيست ، يعنی با يك تعليمات خيلی ساده‏ای می‏تواند
خودش را معالجه كند اگر واقعا كسی باشد كه از اين تعليمات ساده هم آگاه‏
نباشد ، او مسؤوليت هم ندارد .
بلكه يك تفاوت ميان بيماريهای روانی و بيماريهای غير روانی اين است‏
كه بيماری روانی را فقط خود انسان بايد تصميم بگيرد ، ولی بيماری غير
روانی را ديگری هم می‏تواند تصميم بگيرد .

بيمار غير روانی ممكن است بيهوش هم افتاده باشد ، طبيب می‏آيد
معالجه‏اش می‏كند ، يا اگر نخواهد دوا بخورد ، آن را به زور به حلقش‏
می‏ريزند ، آمپول را به زور به او می‏زنند و معالجه‏اش می‏كنند ، ولی در
بيماری روانی فقط و فقط بايد خود بيمار تصميم بگيرد ، احدی نمی‏تواند از
ناحيه او تصميم بگيرد .
بنابراين مسؤوليت از اينجا پيدا می‏شود كه بيمار روانی در عين اينكه‏
بيمار است طبيب هم هست مسؤوليتش از آن نظر است كه تو كه طبيب خودت‏
هستی چرا خودت را معالجه نمی‏كنی ؟ از اين نظر مانند پزشكی است كه بيمار
هم باشد .
در مورد سؤال دوم ، من در ضمن عرايضم عرض كردم كه تشخيص ملاك تعادل‏
مشكل است ، ولی معيار هم به دست داديم عرض نكرديم ملاك تعادل ، عرف‏
اجتماع است مثال زدند كه : " شما می‏بينيد در جامعه هر كسی كه بخواهد
برای احقاق حق خودش اعتراض كند ، می‏گويند اين عقده‏ای است " همين مثال‏
جواب شماست آيا وقتی جامعه گفت اين عقده‏ای است ، از نظر روانشناسی هم‏
اين عقده‏ای می‏شود يا نزد طبيب روانی يك مقياسی از نظر روانی هست كه [
نشان می‏دهد ] عقده غير از اين است ؟ يك كسی در صف اتوبوس ايستاده ،
ديگران حقش را پايمال می‏كنند و او اعتراض می‏كند هيچ عالمی كه عقده را
بشناسد و معنی آن را بفهمد ، نمی‏گويد تو كه به خاطر حقت اعتراض می‏كنی‏
عقده‏ای هستی !
گفتيم ملاك اين است كه می‏گويند هر قوه‏ای كه به انسان داده شده ، برای‏
يك غايت و هدفی است و آن هدف را می‏شود تشخيص داد وقتی آن هدف را
تشخيص داديم ، آنوقت می‏توانيم

تعادل را هم به دست آوريم ، به عرف هم كار نداريم ، می‏توانيم به دست‏
بياوريم كه چه حدش افراط است ، چه حدش تفريط مثلا قوه خشم - و به اصطلاح‏
قوه غضبيه - برای اين به انسان داده شده كه از خودش در مقابل طبيعت و
انسانهای ديگر دفاع كند حال آن آدمی كه در صف اتوبوس ايستاده ، آيا
واقعا حقش پايمال شد يا نشد ؟ اگر پايمال شد آيا می‏تواند اعتراض كند يا
نمی‏تواند ؟ اگر می‏تواند ، حال كه حقش پايمال شده ، پس بايد اعتراض كند
، می‏خواهد جامعه آن را خوب بداند ، می‏خواهد بد بداند . اين دفاع از حق‏
است .
اينكه گفته‏اند : " لا يعاب المرء باخذ حقه " يا " « لا يحب الله‏
الجهر بالسوء من القول الا من ظلم »" ( 1 ) و امثال اينها ، در واقع يك‏
امر طبيعی را به انسان گفته‏اند و اگر انسان چنين اقدامی بكند ، اين قوه و
نيروی خشم خودش را در همان راهی اعمال كرده كه برای آن راه [ به وجود
آمده است ] .
پس خيلی فرق است بين اينكه مشتی به سر انسان وارد شود و انسان آن‏
مشت را با مشت جواب بدهد ( در اين صورت می‏گويند اين قوه را برای همين‏
به تو داده‏اند ) و اينكه مشتی را انسان به سر يك ضعيف وارد كند ( در
اين صورت می‏گويند اين مشت قوی را به تو نداده‏اند كه آن را به سر اين‏
ضعيف وارد كنی ) .
بنابراين از راه شناختن غايات و خلاصه از راه شناختن انسان و شناختن‏
غرائز و قوا و استعدادهای انسان ، با تسليم [ به ] اين اصل كه اين قوا و
غرائز به طور تصادفی در وجود انسان نيست و همين طور كه هر عضوی در بدن‏
انسان برای يك غايت و غرضی هست و حتی
پاورقی :
. 1 نساء / . 148

هر مويی يك غرضی بر آن مترتب است ، هر قوه و هر استعدادی نيز برای‏
غرضی است و غرضش را هم می‏شود تشخيص داد ، آری از اين راه و با معيار و
ملاك آن غرض می‏توان حد افراط و تفريط را به دست آورد .
و صلی الله علی محمد و آله

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: