اميرالمؤمنين عليه السلام حرمت‏حرم رسول الله‏صلى الله عليه وآله وسلم را رعايت كرد و عايشه را بعد از اينكه شكست‏خورد بااحترامات لازمه به مدينه پس فرستاد.

اميرالمؤمنين على عليه السلام بعد از جنگ جمل شديدا رفتار عايشه را تخطئه كرد و ضمن خطبه‏اى، درباره اوو طرفدارانش فرمود:

فخرجوا يجرون حرمة رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم كما تجر الامة عند شرائها، متوجهين بها الى البصرة. ⁽⁵⁸⁾

به طرف بصره بيرون آمدند و حرمت رسول الله‏صلى الله عليه وآله وسلم را از اين سو به آن سو مى‏كشيدند، همان طور كه‏كنيز را براى فروش به هر سو مى‏كشند.

خطبه‏هاى سياسى

در آن ايام كه هنوز وسايل ارتباط جمعى وجود نداشت، بهترين وسيله تبليغ احكام و نشر بيانيه‏هاى‏رسمى، خطبه و شعر و به طور كلى سخن بليغ و آهنگين بود. اين گونه كلامها زود به خاطر سپرده مى‏شد وزبان به زبان نقل مى‏گشت و در فاصله كمى به گوش عده زيادى از مردم مى‏رسيد و بازگو كردن آنها نشانه‏معرفت و كمال بود. در قديم حافظه‏ها بسيار قوى بود و اكثريت مسلمانان درس خوانده قرآن و احاديث وبسيارى از قصايد و خطب و كلمات بزرگان را از بر داشتند و چه بسا قصيده‏اى دراز را كه با يك بار شنيدن‏حفظ مى‏كردند. بنابراين، گرچه مثل امروز حرفها زود پراكنده نمى‏شد اما سعى مى‏شد سخنان سره گفته‏شود و اشعار و خطب عالى در اذهان بماند و نقل شود. از اين گذشته، خطبه در اسلام در بعضى موارد ازشعائر دين است و در هر موضوع دينى و سياسى و اقتصادى و اخلاقى و حماسى از آن استفاده مى‏شود.

على عليه السلام بيش از ساير خلفا از خطبه استفاده كرده است. دويست و چهل و يك خطبه و كلام و هفتاد و نه‏نامه كه از آن حضرت در نهج‏البلاغه جمع آمده شامل مسائل سياسى، كلامى، فلسفى و عرفانى است.

امام در اين خطبه‏ها و مكاتبات، مسائل دينى و سياسى و نظامى و اجتماعى را بر بنياد كتاب و سنت‏چنان بليغ اداء كرده كه در زبان عربى بى‏سابقه بوده و هست: از عقايد علمى و فلسفى خود و روش حكومت‏اسلامى سخن گفته و دولتهاى گذشته را با آراء خود محك زده است، مردم را به جهاد دعوت كرده وشخصيت‏خود و ماهيت دشمنانش را روشن ساخته است، طبقات جامعه و حدود وظايف هر طبقه رامشخص نموده است، سياست ولايت و خليفة‏اللهى و وحدت عقيدتى و فرهنگ اسلام را شرح داده است،فلسفه حج را كه كنگره بزرگ اسلامى است و ارزش حكومت عدل و علم و معايب حكومت زور را باز گفته‏است، از روش حكومت‏خود و جنگها و صلحها و عهدنامه‏هاى عهد خويش دفاع كرده است و ... بعلاوه،احاديث و كلمات قصار و حكم و اندرزهاى بسيار از آن حضرت باقى مانده كه همه دستورالعمل زندگى وراه رستگارى است. رويهمرفته، كلمات على عليه السلام براى محققى كه بخواهد در شرح احوال و سيره و روش‏حكومت و سياست او مطالعه كند، بهترين مرجع و راهنماست.

بحث در ماهيت و محتواى خطب و كلمات على عليه السلام و تاثير فوق‏العاده آنها در شؤون مختلف زندگى‏مسلمانان - بخصوص در امور سياسى- و رمز تازه ماندن اين معجزه باقيه در طى قرون و اعصار از حوصله‏اين مقال بيرون است. اگرچه نيروى خطابه و سخنرانى در خاندان على عليه السلام موروثى بود و اجدادش همه درقوت نطق و خطاب ضرب‏المثل بودند، اما در عرب و عجم خطيبى را به جامعيت و فصاحت او سراغ‏نداريم. سخن شناسان متفقا برآنند كه بعد از رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله وسلم، على عليه السلام شيواترين و زيباترين و پرمغزترين ورساترين سخنان را به زبان عرب عرضه كرده و بعد از او هر خطيب و گوينده‏اى به استاديش اعتراف نموده‏است. امام در قوت استدلال و روانى كلام و آرايش جملات و كمال معانى و استحكام نامه‏نگارى نظيرنداشته و هر سخنى كه از او باقى مانده است، از جمله خطبه جهاديه و نامه‏هايش به معاويه و فرمان مالك‏اشتر، پهلو به پهلوى اعجاز مى‏زند. آنان كه با ادب عرب آشنا هستند مى‏دانند وصفى كه على عليه السلام از طاووس‏و خفاش و دنيا كرده است از شاهكارهاى ادبيات جهان به شمار مى‏رود.

تسلط فوق بشرى على عليه السلام در سخن مديون صحبت و تربيت و پيوستگى دائم او به مقام رسالت‏بود.علمش از علم رسول الله و علم رسول الله گرفته شده از علم و كمال مطلق ربوبى بود، وگرنه در هيچ حديث وتاريخى نخوانده‏ايم كه على عليه السلام پاى به محضر استادى نهاده و نزد معلمى جز پيغمبر تعليم يافته باشد. آن‏حضرت در خطبه «قاصعه‏» راجع به اتصال خود به مقام رسالت مطالبى فرموده كه قسمتى از خطبه وبرگردان آن به فارسى چنين است:

انا وضعت فى الصغر بكلاكل (كلكل) العرب و كسرت نواجم قرون ربيعة و مضر. و قد علمتم موضعى من‏رسول الله عليه و آله- بالقرابة القرايبة، و المنزلة الخصيصة. وضعنى فى حجره و انا ولد (وليد) يضمنى الى‏صدره، و يكنفنى فى فراشه، و يمسنى جسده، و يشمنى عرفه. و كان يمضع الشى‏ء ثم يلقمنيه، و ما وجد لى‏كذبة فى قول، ولا خطلة فى فعل. و لقد قرن الله به‏صلى الله عليه وآله وسلم من لدن ان كان فطيما اعظم مزلك من ملائكته‏يسلك به طريق المكارم، و محاسن اخلاق العالم، ليله و نهاره. و لقد كنت اتبعه اتباع الفصيل اثر امه، يرفع‏لى فى كل يوم من اخلاقه علما، و يامرنى بالاقتداء به و لقد كان يجاور فى كل سنة بحراء (حراء) فاراه ولا يراه‏غيرى. ولم يجمع بيت واحد يومئذ فى الاسلام غير رسول الله‏صلى الله عليه وآله وسلم و خديجة و انا ثالثهما. ارى نورالوحى والرسالة و اشم ريح النبوة‏».

و لقد سمعت رنة (رنة) الشيطان حين نزل الوحى عليه‏صلى الله عليه وآله وسلم فقلت: يا رسول الله ما هذه الرنة؟ فقال: «هذاالشيطان قد ايس من عبادته. انك تسمع ما اسمع، و ترى ما ارى، الا انك لست‏بنبى، و لكنك لوزير و انك‏لعلى خير»

... در آن زمان كه هنوز كودك بودم، مرا در دامن تربيت‏خود گرفت. مرا به سينه مى‏چسبانيد و در بستر دركنار خويش جاى مى‏داد. بدنش را نزديك بدن من ميآورد و بوى خوش خود را به مشام من مى‏رسانيد. غذارا با دندان نرم مى‏كرد و بعد به دهان من مى‏گذاشت. هرگز از من دروغ نشنيد و در رفتارم خطايى مشاهده‏نفرمود.

از همان زمان كه رسول الله را از شير گرفتند، خداى بزرگترين فرشته از فرشتگان خود را با او قرين وهمراه فرمود تا او را به راههاى بزرگى و اخلاق پسنديده رهبرى كند و شب و روز با او باشد. من نيز همچون‏بچه شترى كه از شيرش گرفته‏اند و پيوسته دنبال مادر مى‏رود، هر جا آن حضرت مى‏رفت، پا به پاى اومى‏رفتم. او هر روز پايه علم مرا با تعليمات تازه اخلاقى بالا مى‏برد و مرا به پيروى از آن امر مى‏فرمود.

رسول الله هر سال يك ماه در كوه حرا مجاور مى‏شد. تنها من بودم كه او را در حرا مى‏ديدم و غير از من‏كسى را نزد او بار نبود. در آن وقت هيچ خانه‏اى نبود كه همه اعضاى آن مسلمان باشند جز خانه پيغمبر كه‏خود او و خديجه مسلمان شده بودند و من سيمى ايشان بودم. من نور وحى و رسالت را مى‏ديدم و بوى‏خوش نبوت را استشمام مى‏كردم.

يك روز كه وحى بر آن حضرت نازل شد، صداى ناله شيطان را شنيدم. عرض كردم: «اى رسول خدا، اين‏ناله از كيست؟» فرمود: «از شيطان است. او از اينكه بعد از اين پرستيده شود مايوس شده است.» سپس‏فرمود: «اى على، تو مى‏شنوى آنچه را من مى‏شنوم و مى‏بينى آنچه را من مى‏بينم جز اينكه تو پيغمبرنيستى، ليكن وزير منى و راهى را كه مى‏پيمايى طريق خير و سعادت است‏»...

هجرت به كوفه و تاسيس پايگاه تشيع

هجرت در تاريخ اسلام اساس توسعه و بسط قدرت و نشر دعوت و مبناى استقلال دولت اسلامى بوده‏است. «دارالهجره‏»ها از حبشه و مدينه گرفته تا مصر و سودان و الجزاير و ليبى و تونس و مالى و از شام‏گرفته تا عراق و ايران و افغانستان و هندوستان و چين و آسياى مركزى و كشورهاى جنوب شرقى آسيا و ازعصر رسول الله‏صلى الله عليه وآله وسلم گرفته تا زمان حاضر، پيوسته بهترين وسيله رهايى مسلمانان از فشار و ستم و مبدءجنبش و سازندگى و زمينه نشر ايمان و فرهنگ اسلامى بوده است. دامنه اين بحث‏بقدرى باز و نمونه‏هاى‏آن در تاريخ اسلام چندان زياد است كه شرح آن نياز به كتابى جداگانه دارد. در اينجا فقط كلمه‏اى چنددرباره موجبات هجرت على عليه السلام از مدينه به كوفه و پيامدهاى سياسى و فرهنگى آن نوشته مى‏شود.

على عليه السلام پس از اينكه به سال 35 هجرى در مدينه قبول خلافت كرد، عايشه نخستين قدم را در راه تجزيه‏دولت اسلام و شكست وحدت مسلمانان برداشت و همراه با طلحه و زبير و جمعى ديگر از متجاسران وياغيان به سوى بصره عزيمت كرد. عده‏اى از عربها و جمعى از مخالفان برقراى حكومت عدل و مساوات نيزبه دنبال شتر او افتادند و اگر اقدامى عليه اين عصيان به عمل نمى‏آمد، دامنه فتنه در سراسر عراق و ايران‏گسترده مى‏شد. از اين رو، اميرالمؤمنين على‏عليه السلام ناگزير شد نه تنها برق آسا به اين فتنه خاتمه دهد بلكه مقرخود را از مدينه به كوفه كه موقعيت ممتازى داشت، منتقل سازد. خود او، چنانكه از نهج‏البلاغه بر مى‏آيد،اين سفر و نظاير آن را هجرت ناميده و فرموده است:

الهجرة قائمة على حدها الاول. ما كان لله تعالى فى اهل الارض حاجة من مستسر الامة و معلنها. ⁽⁵⁹⁾

تا خدا را مشيتهاى پنهان و آشكار در امور جارى است، هجرت نيز به صورت نخستين خود برقرارخواهد بود.

در عهد خلفاى راشدين در پرتو فتوحات و غنايم بى‏حساب، رفته رفته شهر مدينه به صورت مركزسرمايه‏داران و خوشگذرانان و بازار بزرگ برده‏فروشى عرب در آمد و بخصوص در عهد عثمان روحانيت وقدسيت زمان رسول الله‏صلى الله عليه وآله وسلم را بكلى از دست داد. بعد از جلوس على‏عليه السلام بر مسند خلافت، مالكان بزرگ واشراف قريش و رؤساى عشاير كه در مدينه ساكن بودند و روش عدل و مساوات و زهد او را منافى با مصالح‏خود مى‏ديدند به كارشكنى عليه دولت آن حضرت پرداختند و به دسته‏بندى و گردآورى لشكر وزمينه‏سازى براى سقوط او مشغول شدند كه منجر به جنگ جمل و صفين گرديد. از اين رو، على عليه السلام ناگزيرشد مركز خلافت را به جايى ببرد كه از لحاظ سياسى و معايب مدينه را نداشته باشد و براى اين منظور كوفه‏مناسب‏ترين شهر بود.

شهر نوبنياد كوفه كه وارث تمدنهاى بابل و تيسفون بود و در محيطى خوش آب و هوا و حاصلخيز قرارداشت، در كنار شهر تاريخى حيره ساخته شده و مركز فرهنگى و هنرى و دينى و مجمع شعرا و ادباى عرب‏بود و تمدن و فرهنگ ايران در آنجا ريشه داشت. علوم ايرانى و فلسفه و فرهنگ مسيحى مرقيونى و ديصانى‏و مانوى در آنجا رايج‏بود و ملل گوناگون از يهودى و مسيحى و مزدكى و هندو آنجا را به صورت يك شهربين‏المللى در آورده بودند. در مدارس آنجا از ديرباز متون و شروح عهد عتيق و عهد جديد ⁽⁶⁰⁾ و الهيات وفلسفه و كلام و ساير علوم تدريس مى‏شد و علما به تاليف و تحقيق اشتغال داشتند. در كوفه كتابخانه ومدرسه و معلم و نوشت‏افزار در دسترس همه بود و زوار فراوانى از ساير كشورها براى زيارت قبول انبيايى‏چون نوح و يونس و صالح و ذوالكفل و هود و ... به سوى آن جلب مى‏شدند. ابراهيم و لوط از «اور» كه درمجاورت كوفه بود برخاسته بودند و بنا به رويات تورات، ابراهيم در آنجا زمينى خريده و گفته بود: از اين‏محل در روز قيامت هفتاد هزار شهيد از اولاد او بپا خواهند خاست. از اين رو، زوار يهودى و مسيحى‏مرده‏هاى خويش را نيز براى دفن به آن سرزمين مى‏آوردند. بعلاوه، كوفه يك مركز بزرگ بازرگانى بود كه‏تجار چينى و هندى و تركستانى و خراسانى و فارسى از طريق خليج فارسى و رود فرات با كشتى به آنجارفت و آمد داشتند و مانند همكاران شامى و حجازى و يمانى و افريقايى، در آنجا دفتر بازرگانى داير كرده‏بودند. بنابراين، در آن مقطع از تاريخ شهر كوفه علاوه بر موقعيت جغرافيايى و مزاياى نظامى و سياسى واقتصادى، از لحاظ فرهنگى و اجتماعى نيز مناسب‏ترين محل براى تاسيس مركز خلافت علوى و پايگاه‏تشيع بود. در كوفه تعصبات قومى عربى و استبداد فكرى حجاز رقيق بود و ايرانيان نو مسلمان و دوستداران‏اهل بيت و شيعيان على‏عليه السلام در آنجا جمع بودند و براى نشر و پذيرش تعاليم امام جوى مساعد وجودداشت.

جابجايى دارالخلافه هيچ زحمت و تشريفاتى نداشت. دفتر كار و محل عبادت و موعظه على‏عليه السلام درمسجد مدينه بود كه اكنون به مسجد كوفه منتقل مى‏شد. مردان كوفه مثل ساير مردان مسلمان همه سربازان‏او بودند و صحابه پيغمبر وظايف مشاوره و ادارى و نظامى خود را انجام مى‏دادند و محل خدمت و اقامت‏براى آنها اهميت نداشت. اموال و اثاث همسفران امام نيز بر همان شترهايى بار شده بود كه ايشان را ازمدينه به كوفه آوردند.

منبر مسجد كوفه محل مناسبى بود كه غالب خطبه‏هاى مهم و بيانيه‏هاى رسمى امام از آنجا خوانده‏مى‏شد. در ايام جمعه و عيدين و هر وقت لازم مى‏شد، هزاران نفر عرب و ايرانى و قبطى و هندى و شامى و... و ساير مسلمانان و اهل ذمه جمع مى‏شدند و امام علاوه بر اوامرى مربوط به جهاد و انجام فرايض دينى،درباره مسائل بسيار چون الهيات و طبيعيات و اخلاق و سياست و تمدن و آداب معاشرت و فنون جنگى و... با آنها سخن مى‏گفت و از فراز همان منبر براى عاملان و سپهسالاران و فرمانداران پيام مى‏فرستاد. درمسجد كوفه اجتماعاتى از سران سپاه و قضات تشكيل مى‏داد از و همان جا بود كه خود به كار مردم‏رسيدگى مى‏كرد و در دسترس همه قرار داشت.

گرچه دوران اقامت امام در كوفه حدود پنج‏سال بيشتر نبود و همان جا در مسجد به شهادت رسيد ولى‏همين مدت كوتاه كافى بود كه آن شهر با به يك مركز بزرگ سياسى و بازرگانى و فرهنگى اسلامى بدل‏سازد; شهرى كه موقعيت‏خود را پيوسته در تاريخ اسلام حفظ كرد. علوم اسلامى مثل صرف و نحو و فلسفه‏و طبيعيات و رياضيات و ... و نيز فقه و حديث از آنجا نشات گرفت و به بصره و سپس به ساير بلاد اسلامى‏رفت. به قول ابن ابى‏الحديد، شارح نهج‏البلاغه، فقه و حديث از مكتب على عليه السلام در كوفه به ساير شهرهاى‏اسلام گسترده شد و امامان چهارگانه اهل سنت همه از تعاليم او بهره‏مند شده‏اند. مسائل كلامى چون‏توحيد و عدل، و جبر و اختيار، و قضا و قدر در محضر على‏عليه السلام حل مى‏شد و علماى بزرگ اين رشته‏شاگردان او بوده‏اند. يعقوب بن اسحاق كندى (متوفاى 260 ه.ق) تنها فيلسوف بزرگ عرب است كه شيعى‏مذهب بوده و از كوفه برخاسته است. صرف نظر از علوم معقول و منقول، تقريبا همه مدعيان تصوف وعرفان نيز خرقه خود را بنوعى به آن حضرت منتهى مى‏كردند.

اميرالمؤمنين على‏عليه السلام با اختراع اصول نحو، زبان عربى را قاعده و كمال بخشيد و آن را به صورت زبان‏مشترك جهان اسلام در آورد. او با سبك خاص خود در القاى خطب و انشاى نامه و نظم اشعار و بيان‏كلمات قصار و استشهاد به غرر اشعار قدما، درس عربى گويى و عربى نويسى به عرب زبانان داد. او زبان‏عربى را با استخدام مضامين و تعبيرات و اصطلاحات فارسى و رومى و قبطى و حميرى و ... از شكل‏صحرايى محدود به يك زبان علمى و فلسفى و عرفانى بدل كرد و شريعت اسلام را به عنوان آيين عقل وعلم و حريت ضمير به جهانيان عرضه فرمود، و همه اين فيوضات بعد از تغيير مركز خلافت از مدينه به كوفه‏تجلى نمود.

به اين نكته هم اشاره كنم كه شهر كوفه همواره پايگاه تشيع و مركز علماى شيعه بوده است.

تعليم و تربيت كارمندان دولت

على عليه السلام را عقيده چنين بود كه انسان يا بايد عالم باشد يا متعلم، و راه سومى وجود ندارد. و همين‏عقيده را عملا در همه عمر به كار مى‏بست. او در كوفه، با استفاده از منبر خلافت و محيط آزاد شهر،مى‏كوشيد هر چه را از رسول‏الله صلى الله عليه وآله وسلم آموخته يا در ربع قرن خانه‏نشينى انديشيده است، به مسلمانان‏بياموزد و مخصوصا سعى داشت ماموران جمهورى اسلامى را به وظايف خود آشنا سازد.

از هفتاد و نه نامه كه در نهج‏البلاغه ثبت است، آنچه از لحاظ كشوردارى اهميت دارد، رهنمودهايى است‏كه به سران لشكر و قضات و استانداران و عاملان خراج و ساير ماموران ارائه شده است. امام در اين‏رهنمودها به همه تذكار داده كه شغل خود را بر اساس دين و اخلاق انجام دهند و كار دولت اسلامى را ازدين جدا ندانند. در عين حال كه وظيفه خود را قدرت انجام مى‏دهند، مظهر رافت و عدالت‏براى‏مستضعفان باشند، بر ضعيفان ببخشايند و بر زخمهاى آنان مرهم گذارند. به امام و رهبر خود تاسى كنند واز هواپرستى و آزمندى و شهوت و غضب و آرزوهاى دور دراز و مال‏اندوزى و كبر و جاه‏طلبى و ... دورى‏جويند و مانند خود او در اجراى احكام خدا خشن و محكم ولى در برابر فقيران و شعيفان و توده مردم‏دلسوز و گشاده‏رو و مهربان باشند. از هرگونه بدعت‏گذارى و تك‏روى و خودمحورى و خودرايى و بخل وجهل و رشوه‏خوارى و هر عمل مخالف كتاب خدا و سنت رسول الله‏صلى الله عليه وآله وسلم اجتناب ورزند و هنگام صدورفرمانها و وضع و جمع ماليات، خود را به جاى ضعيف‏ترين مردم قرار دهند.

در دستورالعمل مفصلى كه به صورت بخشنامه براى عاملان صدقات صادر فرمود، چنين نوشت:

انطلق على تقوى الله وحده لا شريك له، ولا تروعن مسلما، و لا تجتا زن عليه كارها، ولا تاخذن منه اكثر من‏حق الله فى ماله، فاذا قدمت على الحى فانزل بمائهم، من غير ان تخالط ابياتهم، ثم امض اليهم بالسكينة والوقار حتى تقوم بينهم فتسلم عليهم، ولا تخلج‏بالتحية لهم ثم تقول: عبادالله، ارسلنى اليكم ولى الله وخليفته لاخذ منكم حق الله فى اموالكم، فهل لله فى اموالكم من حق فتؤدوه الى وليه فان قال قائل: لا، فلاتراجعه، و ان انعم لك منعم فانطلق معه من غير ان تخيفه اوتو عده او تعسفه او ترهقه، فخذما اعطاك من‏ذهب او فضة، فان كان له ما شية او ابل فلا تدخلها الا باذنه، فان اكثر هاله، فاذا اتيتها فلا تدخل عليها دخول‏متسلط عليه، ولا عنيف به، ولا تنفرن بهيمة ولا تفزعنها، ولا تسوءن صاحبها فيها، واصدع المال صدعين،ثم خيره: فاذا اختار فلا تعرضن لما اختاره، ثم اصدع الباقى صدعين، ثم خيره: فاذا اختار فلا تعرضن لمااختاره، فلا تزال كذلك حتى يبقى ما فيه وفاء لحق الله فى ماله، فاقبض حق الله منه، فان استقالك فاقله ثم‏اخلطهما، ثم اصنع مثل الذى صنعت اولا حتى تاخذ حق الله فى ماله. ولا تاخذن عودا، ولا هرمة، ولامكسورة، ولا مهلوسة، ولا ذات عوار، ولا تامنن عليها الا من تثق، بدينه رافقا بمال المسلمين حتى يوصله‏الى وليهم فيقسمه بينهم، ولا توكل بها الا ناصحا شفيقا و امينا حفيظا، غير معنف ولا مجحف ولا ملغب و لامتعب.

در شغل خويش از راه تقوى و ترس از خدا برو. هرگز هيچ مسلمانى را مترسان و اگر راضى نباشد، به خانه اوداخل مشو و بيش از حقى كه خدا معين كرده است، از او مستان. چون در قبيله‏اى فرود آمدى، وارد خانه‏هاو چادرها مشو و با آنان در مياميز، بلكه ابتدا بر سر آب آن قوم منزل كن، سپس باوقار و آرامى نزد ايشان‏برو. چون به جمع آنان رسيدى، سلام كن و سپس بگوى: «اى بندگان خداى، ولى خدا و خليفه او مرا نزدشما فرستاده است تا حق خدا را از اموالى كه داريد دريافت نمايم. آيا از اموال خدا در مالهاى شما حقى‏هست كه به ولى او اداء كنيد؟». اگر كسى بگويد نه، ديگر به او مراجعه نكن و اگر صاحب مكنتى پاسخ‏مثبت داد، با او راه بيفت‏بدون اينكه او را بترسانى يا چيزى به ستم بگيرى يا تكليف شاقى به او بكنى.پس، هر چه خود او داد بستان... ⁽⁶¹⁾ رهنمودهاى نظامى و مالى و سياسى و قضايى كه در نهج‏البلاغه مسطور است، به شرح ذيل است:

1. رهنمودهاى جنگى به محمد بن حنفيه در جنگ جمل و به ساير فرماندهان و سربازان. ⁽⁶²⁾

2. دستورالعمل به عبدالله بن عباس وقتى او را براى مذاكره نزد زبير به بصره فرستاد. ⁽⁶³⁾

3. بخشنامه به پيشه‏وران درباره پيمانه‏ها و ترازوها. ⁽⁶⁴⁾

4. دستورالعمل به مامور بازرسى پادگان بصره. ⁽⁶⁵⁾

5. دستور كتبى به شريح بن حارث كندى قاضى كوفه. ⁽⁶⁶⁾

6. دستور به يكى از سپهسالاران. ⁽⁶⁷⁾

7. دستور كتبى به اشعث‏بن قيس كندى والى آذربايجان. ⁽⁶⁸⁾

8. دستورالعمل به جريربن عبدالله بجلى نماينده اعزامى نزد معاويه. ⁽⁶⁹⁾

9. دستور به دسته‏اى از سپاهيان كه عازم ماموريت جنگى بودند. ⁽⁷⁰⁾

10. دستورالعمل به معقل بن قيس رياحى كه با سه هزار سپاهى عازم شام بود. ⁽⁷¹⁾

11. رهنمود به سپاهيان قبل از شروع جنگ صفين. ⁽⁷²⁾

12. نامه به عبدالله بن عباس عامل امام در بصره. ⁽⁷³⁾

13. نامه به يكى از عاملان. ⁽⁷⁴⁾

14. نامه به زيادبن ابيه قائم مقام عبدالله بن عباس در استاندارى بصره. ⁽⁷⁵⁾

15. نامه ديگرى به زيادبن ابيه. ⁽⁷⁶⁾

16. دستور كتبى براى عبدالله بن عباس. ⁽⁷⁷⁾

17. فرمان مفصل بخشنامه‏اى به عاملان صدقات. ⁽⁷⁸⁾

18. فرمان به يكى از عاملان صدقات. ⁽⁷⁹⁾

19. فرمان به محمد بن ابى‏بكر استاندار مصر. ⁽⁸⁰⁾

20. دستور به قثم بن عباس عامل مكه. ⁽⁸¹⁾

21. نامه به عبدالله بن عباس بعد از شهادت محمدبن ابى‏بكر. ⁽⁸²⁾

22. نامه به اهالى مصر وقتى مالك اشتر به حكمرانى آن استان منصوب شد. ⁽⁸³⁾

23. نامه به يكى از عاملان. ⁽⁸⁴⁾

24. نامه به يكى از عاملان. ⁽⁸⁵⁾

25. نامه به عمربن ابى سلمه مخزومى عامل بحرين كه از عمل معزول شده بود. ⁽⁸⁶⁾

26. نامه به مصقله بن هبيره شيبانى عامل اردشير خره. ⁽⁸⁷⁾

27. نامه به عثمان بن حنيف عامل بصره و سرزنش او براى شركت در يك مهمانى مفصل. ⁽⁸⁸⁾

28. نامه به يكى از عاملان. ⁽⁸⁹⁾

29. بخشنامه به سران سپاه. ⁽⁹⁰⁾

30. بخشنامه به عاملان خراج. ⁽⁹¹⁾

31. فرمان مالك اشتر نامزد استاندارى مصر كه قانون اساسى سياست و كشوردارى در اسلام است. ⁽⁹²⁾

32.اوامر كتبى به شريح بن هانى كه يكى از سران سپاه مامور جنگ شام بود. ⁽⁹³⁾

33. بيانيه على عليه السلام به همه بلاد اسلام درباره جنگ صفين. ⁽⁹⁴⁾

34. دستورالعمل به اسود بن قطيبه فرمانده لشكر حلوان. ⁽⁹⁵⁾

35. بيانيه به همه عاملان خراج كه ارتش وارد حوزه عمل ايشان شود. ⁽⁹⁶⁾

36. نامه به كميل بن زياد نخعى عامل هيت كه او را از سهل‏انگارى در جلوگيرى از غارتگران سرزنش كرده‏است. ⁽⁹⁷⁾

37. نامه به اهل مصر كه همراه با مالك اشتر فرستاد. ⁽⁹⁸⁾

38. نامه به ابوموسى اشعرى عامل كوفه. ⁽⁹⁹⁾

39. نامه به سلمان فارسى. ⁽¹⁰⁰⁾

40. نامه حارث همدانى. ⁽¹⁰¹⁾

41. نامه به سهل بن حنيف انصارى عامل مدينه ⁽¹⁰²⁾

42. نامه به منذر بن جارود عبدى كه در امانت‏خيانت كرده بود. ⁽¹⁰³⁾

43. صورت پيمان‏نامه‏اى كه براى قبايل ربيعه و يمن نوشت. ⁽¹⁰⁴⁾

44. نامه به عبدالله بن عباس وقتى او را به استاندارى بصره فرستاد. ⁽¹⁰⁵⁾

45. رهنمود عبدالله بن عباس وقتى او را براى بحث و احتجاج نزد خوارج فرستاد. ⁽¹⁰⁶⁾

46. دستورالعمل به ابوموسى اشعرى هنگام نصب او به حكميت. ⁽¹⁰⁷⁾

اين دستورالعملها و رهنمودها و نامه‏ها كه بعضى به صورت بخشنامه به تمام ماموران و بعضى ديگرعهدنامه و فرمان و دستور مذاكرت و برنامه ماموريت است، هم از لحاظ موضوع، هم از ديدگاه كيفيت وسبك و فصاحت و پرمغزى كلام و هم از نظر تعداد در اسلام سابقه نداشته است.

فرمان مالك اشتر

مفصل‏ترين و بااهميت‏ترين دستورالعمل على عليه السلام فرمانى است كه براى مالك بن حارث نخعى ملقب به‏«اشتر» سردار دلير و پاك اعتقاد خود، هنگامى كه او را مامور استاندارى و فرماندهى ارتش و پيشكارى‏دارايى و مسؤوليت عمران مصر و رفاه حال مصريان نموده بود، نوشته است. در اين فرمان كه جامع آراءسياسى و نخستين برنامه و دستور حكمرانى در اسلام است، امام با نظم منطقى و با استناد به آيات قرآنى وسنت رسول الله‏صلى الله عليه وآله وسلم به مالك اشتر- و از طريق او به همه زمامداران مسلمان- فلسفه و آيين حكومت الهى‏را توصيه كرده و نشان داده است كه چگونه ممكن است در عين زهد و بى‏اعتنايى به دنيا امور كشور را به‏صورتى كه موجب رضاى خدا و خشنودى و آسايش و افتخار خلق باشد، اداره نمود.

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: