جلسه سوم : جامعه در حال رشد 
جامعه در حال رشد 
و مثلهم فى الانجيل كزرع اخرج شطاءه فآزره فاستغلظ فاستوى على سوقه يعجب الزراع.⁽⁹⁾
در اين آيه كريمه خداوند مثلى براى اهل ايمان يعنى براى مسلمانان كه از دستورات پيغمبر اكرم پيروى مى كنند ذكر مى كند. اين مثل با بحث ما ارتباط زيادى دارد. مى فرمايد مثل اينها در انجيل اينطور ذكر شده است : مثل زراعتى هستند، يعنى دانه اى كه در زمين كشت مى شود. اول كه اين دانه سر مى زند، به صورت برگ نازك است . اگر مثلا دانه گندمى را در زمين بكارند اول بار كه از زمين مى رويد به صورت برگ خيلى نازك و لطيف است فآزره اما اين برگ به همان حالت نازكى ثابت نمى ماند تدريجا بيشتر از زمين بيرون مى آيد و داراى ساقه اى مى شود كه نسبت به آن برگ صفت ديگرى دارد يعنى آن را تقويت مى كند، آن برگ نازك را محكم مى كند يعنى ساقه درمى آيد فاستغلظ بعد كم كم اين ساقه غلظت و ضخامت پيدا مى كند (فاستوى على سوقه ) روى ساقه خودش ‍ مى ايستد يعجب الزراع در اين وقت است كه كشاورزان را به تعجب وامى دارد يعنى متخصصين فن كشاورزى وقتى نگاه مى كنند تعجب مى كنند. همين حالت است حالت استقلال و رشد و تعالى كه چشم دشمن را كور مى كند و دشمن به خشم درمى آيد. كفار وقتى اينها را مى بينند به خشم درمى آيند.
اين مثل ، مثل چيست ؟ خودش فرموده است : آنان كه با اين پيغمبر هستند، در مقابل دشمن ، قوى و محكم ولى نسبت به خودشان مهربان و نرم مى باشند:
(اشداء على الكفار، رحماء بينهم تريهم ركعا سجدا)
در مقابل دشمن نيرومند و باصلابتند و نسبت به خودشان مهربان ، اهل عبادت و پرستش مى باشند آنها را در ركوع و سجود مى بينى .
اين مطلب را توجه داشته باشيد كه عبادت و پرستش ، از اسلام جداشدنى نيست . بعضى از افراد كه با تعليمات اجتماعى اسلام آشنا شده اند اين آشنائى سبب شده است كه عبادات را تحقير كنند ولى خير، اينها از يكديگر تفكيك پذير نيست ، عملا هم تفكيك پذير نيست يعنى اين دستورات و عبادات خاصيت خودش را نمى دهد مگر اينكه تعليمات اجتماعى به او ضميمه شده باشد. تعليمات اجتماعى هم خاصيت خودش را نمى دهد مگر اينكه عبادتها به او ضميمه شده باشد.
(يبتغون فضلا من الله و رضوانا)
از خدا زياده مى خواهند، به آنچه كه دارند قانع نيستند افزونتر مى خواهند اما نه آنطور افزون خواهى كه مادى مسلكها و ماده پرستها دارند كه فقط دنبال پول و ماديات مى باشند. اينها در عين افزون طلبى رضاى خدا را مى خواهند در راه حق و حقيقت افزون طلب مى باشند.
(سيماهم فى وجوههم من اثر السجود)
مسلمانى در چهره آنها پيدا است ، آثار عبادت در گونه آنها نمايان است . يعنى چه ؟ مقصود اين نيست كه چون زياد سجده كرده اند فقط پيشانيشان پينه بسته است . عبادت خاصيتش اينست كه در قيافه انسان اثر مى گذارد. يك رابطه عظيمى ميان روح و جسم انسان هست . افكار و عقائد و اخلاق و ملكات انسان در قيافه او اثر مى گذارد. قيافه يك انسان نمازخوان با يك انسان تارك الصلواه يكى نيست .
اين چه مثلى است كه خدا براى مسلمانان صدر اول زده است ؟ مثل رشد است ، مثل تكامل است ، مثل اينست كه رو به تكامل و پيشرفت مى روند. اول مثل اين هستند كه به صورت يك برگ نازك از زمين روئيده مى شوند. بعد به صورت يك ساقه ضخيم درمى آيند، داراى برگها مى شوند، بوته اى مى شوند نه مانند ساير بوته ها. ساير كشاورزان ، ساير معلمان ، ساير تربيت كنندگان ، بشريت وقتى اينها را مى بينند به حيرت فرو مى روند كه اين رشد با اين سرعت و به اين خوبى چطور مى شود؟ سقراطها وقتى بيايند حيرت مى كنند.
اتفاقا يكى از چيزهائى كه باعث حيرت جهانيان شده است همين سرعت رشد مسلمين و به استقلال رسيدن مسلمانها است كه قرآن تعبير مى كند
(فاستوى على سوقه )
روى پاى خودش بايستد.
يكى از اروپائيها گفته است اگر ما سه چيز را در نظر بگيريم ، آن وقت اعتراف خواهيم كرد كه در دنيا مانند محمد(ص ) كسى وجود ندارد يعنى رهبرى در دنيا مانند او وجود نداشته است . يكى اهميت و عظمت هدف . هدف بزرگ بود، زيرورو كردن روحيه و اخلاق و عقائد و نظامات اجتماعى مردم بود. دوم قلّت وسائل و امكانات . از وسائل چه داشته است ؟ همان خويشان نزديك خودش با او طرف بودند، نه پولى داشت ، نه زورى و نه همدستى . يك نفر يك نفر افراد را به خود مؤ من ساخت و دور خود جمع كرد تا به صورت بزرگترين قدرت جهان درآمد. عامل سوم سرعت وصول به هدف بود يعنى در كمتر از نيم قرن بيش از نيمى از مردم دنيا تسليم دين او شدند و ايمان آوردند. آن وقت مى بينيد همچو رهبرى در دنيا وجود نداشته است .
اين است مقصود قرآن از اين مثل كه مى گويد: يعجب الزراع متخصصين و دهقانها و كشاورزان انسانيت تا ابد در تعجب فرو مى روند كه اينها چطور به اين سرعت پيدا شدند و رشد كردند و روى پا ايستادند و ميوه دادند. اين مثل در خود قرآن مجيد براى امت ذكر شده است .
اينجا يك سؤ ال مى كنم : آيا مسلمانان صدر اول اختصاصا بايد اينجور باشند و اين خاصيت مال آنها بود يا خاصيت مال اسلام است يعنى هر وقت و هر جا مردمى واقعا اسلام را بپذيرند و به دستورات اسلام عمل بكنند همين خاصيت رشد و تزايد و تكامل و استقلال و روى پاى خود ايستادن و ديگران را به حيرت و تعجب واداشتن را دارند. البته اين خاصيت مال اسلام است نه مال مردم ، اين خاصيت مال ايمان به اسلام است ، مال پيروى از تعليمات اسلام است . اسلام نيامده است براى اينكه جامعه را متوقف بكند، ملت مسلمان را وادار به درجا زدن بكند، اسلام دين رشد است ، دينى است كه نشان داد عملا مى تواند جامعه خود را به جلو ببرد شما ببينيد در چهار قرن اول اسلامى اسلام چه كرده است ! ويل دورانت در (تاريخ تمدن ) مى گويد تمدنى شگفت انگيزتر از تمدن اسلامى وجود ندارد. پس اسلام عملا خاصيت خودش را نشان داده است . اگر اسلام طرفدار ثبات و جمود و يكنواختى مى بود بايد جامعه را در همان حد اول جامعه عرب نگاه بدارد پس چرا تمدنهاى وسيع و عجيب را در خودش جمع كرد و از مجموع آنها تمدن عظيمترى را به وجود آورد پس اسلام با پيشرفت زمان مخالف نيست .
گوستاولوبون انصافا تحقيقات زيادى كرده است و كتابش هم كتاب بسيار باارزشى است ، ولى در عين حال گاهى حرفهائى مى زند كه انسان تعجب مى كند. سبك فرنگى همين است . گوستاولوبون وارد مى شود در بحث علل انحطاط مسلمين كه چرا مسلمين انحطاط پيدا كردند؟ چرا تمدن اسلامى غروب كرد چرا باقى نماند؟ عللى ذكر مى كند. يكى از عللى كه ذكر مى كند همين عدم انطباق با مقتضيات زمان است . مى گويد زمان عوض شد، تغيير كرد و مسلمانها مى خواستند باز اسلام را به همان خصوصيات در قرنهاى بعد نگاه دارند در صورتى كه امكان نداشت ، و به جاى اينكه تعليم اسلامى را رها كنند و مقتضيات قرن را بگيرند، تعليم اسلامى را گرفتند و منحط شدند در اينجا هر كسى مايل است بداند كه اين مستشرق بزرگ چه مثالى براى مدعاى خود آورده است ؟ چه اصلى در اسلام بود كه بعد مقتضيات زمان عوض شد و مسلمانها به جاى اينكه مقتضيات زمان را بگيرند اسلام را گرفتند و منحط شدند؟ آقاى گوستاولوبون چه اصلى را از اسلام پيدا كرده است كه با مقتضيات زمان انطباق نمى كرده است و مسلمين جمود و خشكى به خرج مى دادند و نمى بايست به خرج مى دادند و مى بايست با زمان هماهنگى مى كردند؟
مى گويد يكى از تعاليم اسلامى كه در صدر اسلام خيلى نتيجه بخشيد و راه را به سوى ملل ديگر باز كرد و مردم فوج فوج اسلام اختيار كردند و مخصوصا ملل غير عرب كه در مظالم حكام و موبدان و روحانيون خودشان مى سوختند وقتى با آن مواجه شدند استقبال كردند، اصل مساوات بود. ديدند در اسلام امتياز نژادى و طبقاتى وجود ندارد. از اين جهت اسلام خيلى برايشان خوشايند بود. اين اصل يعنى اصل مساوات در ابتدا به نفع جامعه اسلامى بود اما مسلمين بعد باز هم پافشارى و يكدندگى به خرج دادند و مى خواستند اصل مساوات را در دوره هاى بعد اجرا كنند و حال آنكه اگر مى خواستند سيادتشان محفوظ بماند بايد اين اصل را كنار مى گذاشتند. عرب بعد از آنكه حكومت را در دست گرفت و ملتهاى ديگر مسلمان شدند بايد سياست را بر ديانت ترحيج مى داد. سياست ايجاب مى كرد كه اين حرفها را كنار بگذارد و ملتهاى ديگر را استثمار بكند، زير يوغ بندگى خودش بكشد تا بتواند پايه هاى حكومت خودش را محكم بكند. اينها آمدند به اصل مساوات چسبيدند و فرقى ميان عرب و غيرعرب نگذاشتند، به ديگران ميدان دادند، آنها را آوردند و قاضى درجه اول كردند، در تعليمات را به رويشان باز كردند. كم كم ساير ملل آمدند و ميدان را از عرب گرفتند.
اولين قومى كه ميدان را از عرب گرفت ايرانيها بودند كه در ابتداى حكومت بنى العباس روى كار آمدند مانند برمكيان و ذوالرياستين . بعد اينها اقوام و خويشان و بستگان خود را روى كار آوردند و عرب را كنار زدند. اين جريان در اوائل قرن دوم بود. چند سال گذشت كه دوره سيادت ايرانيان بود مخصوصا در دوره ماءمون چون مادر ماءمون ايرانى بود، ديگر سيادت ايرانى به حد اعلا رسيد كه حتى نقل كرده اند روزى ماءمون از راهى مى گذشت ، يك نفر عرب جلوى ماءمون را گرفت گفت خليفه ! فرض ‍ كن من هم يك نفر ايرانى هستم به دادم برس . تا دوره رسيد به برادرش ‍ معتصم . مادر معتصم از تركهاى ماوراءالنهر است . معتصم به عكس رفتار مى كرد، نه به عرب روى خوش نشان مى داد و نه به ايرانى براى اينكه موقعيت خودش را حفظ بكند. با عربها بد بود چون طرفدار بنى اميه بودند. بنى اميه سياستشان سياست عربى بود و اعراب را بر غيراعراب ترجيح مى دادند. اعراب طرفدار امويها بودند. بنى العباس عموما با اعراب مخالف بودند چون مى دانستند عربها طرفدار امويها مى باشند، و زبان فارسى را كه بنى العباس زنده كردند براى اين بود كه نمى خواستند ايرانيها در عربها هضم بشوند (ابراهيم بن الامام ) بخشنامه اى كرده است (و اين بخشنامه را جرجى زيدان و ديگران نوشته اند) به تمام نقاط ايران ، و در آن گفته است هر عربى كه پيدا كرديد بكشيد. معتصم ديد اعراب طرفدار امويها هستند و ايرانيها طرفدار عباس پسر ماءمون ، رفت قوم و خويش مادرش را از تركستان آورد و تدريجا كارها را به دست آنان سپرد يعنى هم ايرانيها و هم اعراب را كنار زد. لهذا عنصر ديگرى روى كار آمد.
همه حرف آقاى گوستاولوبون اينست كه چرا خلفاى عباسى با اينكه خودشان عرب بودند از سياست عربى بنى اميه پيروى نكردند. گوستاولوبون همان چيزى را كه فضيلت اسلام است عيب گرفته و دليل بر عدم انطباق اسلام با مقتضيات زمان و دليل بر جمود و تحجر مسلمين دانسته است . مى گويد اين اصل از نظراخلاق خوب است ولى از نظر سياست گاهى خوب است و گاهى بد. در يك زمان از نظر سياست خوب است كه ملتهاى ديگر را به اسلام نزديك مى كند اما در يك زمان ديگر جايش بود كه مسلمانها يعنى عربهاى آن وقت از نظر سياسى هم كه باشد اصل مساوات اسلام را زيرپا بگذارند.
گوستاولوبون اشتباه مى كند. اولا اسلام يك روش سياسى به مفهوم اروپائى نيست . ثانيا اگر مسلمين اسلام را اينطور بازيچه سياست كرده بودند امروز نه از اسلام اثرى بود و نه از مسلمين به صورت يك امت . اسلام هدفش اينست كه مساوات را به طور كامل در ميان مردم برقرار كند اگر اسلام تا وقتى كه از مردم استفاده مى كند اصلى را طرح كند بعد آن را عوض كند، اين كه اسلام نيست ، اين سياست اروپائى است كه اعلاميه حقوق بشر مى دهند تا آنجا كه ملتهاى ديگر را زيربار بكشند، همينكه زير بار كشيدند مى گويند همه اين حرفها مفت است .
اين است طرز فكر اينها كه مى گويند اسلام خشك و غيرقابل انعطاف است و با مقتضيات زمان يعنى با سياست جور درنمى آيد.
اسلام براى اين آمده است كه با اين سياستها در دنيا مبارزه بكند. اسلام اينها را مقتضيات زمان نمى داند، اينها را انحراف زمان مى داند و در مقابل اينها ايستادگى مى كند.
اين همان عيبى است كه عده اى بر سياست اميرالمؤ منين گرفتند، گفتند على همه چيزش خوب بود، مرد علم بود، مرد عمل بود، مرد تقوا بود، مرد عاطفه انسانيت بود، مرد حكمت و خطابه بود ولى يك عيب بزرگ داشت و آن اينكه سياستمدار نبود. چرا سياستمدار نبود؟ چون انعطاف نداشت ، صلابت به خرج مى داد. على مصالح سياسى را در نظر نمى گرفت . يك نفر سياستمدار در يكجا بايد دروغ بگويد، يكجا بايد وعده بدهد و عمل نكند، يك پيمانى را امضاء كند همينكه كارش گذشت زير امضاء خودش بزند. يك نفر سياستمدار بايد به يك نفر روى خوش ‍ نشان بدهد تا وقتى كه او را تسليم بكند همينكه تسليم كرد او را از بين ببرد.
از نظر اينها (منصور دوانيقى ) يك سياستمدار بود براى اينكه ابومسلم را استخدام كرد، با او پيمان و قرارداد بست . ابومسلم به نفع منصور قيام كرد و چه جنايتها كه در خراسان به نفع بنى العباس نكرد؟! اين قهرمان ملى ! خودمان را بشناسيم . دائم مى گويند قهرمان ملى ! اگر ايرانيهائى را كه همين ابومسلم كشته است به حساب بياوريد، از سيصد چهارصد هزار بيشتر است . مى گويند مجموع آدمهائى كه ابومسلم كشته است ششصد هزار نفر است . آخر آدم چقدر بايد جانى باشد! منصور از نظر آنها يك سياستمدار بود. همينكه ابومسلم تمام دشمنان منصور را از پيش راند، خود ابومسلم كم كم شاخ شد. ابومسلم يك سال با يك لشكر انبوه به مكه رفت . در مراجعت همينكه به (رى ) رسيد منصور او را فراخواند كه بيا من با تو كارى دارم . ابومسلم نيامد. بار دوم و سوم نوشت باز هم نرفت . بالاخره نامه تهديدآميزى برايش نوشت . ابومسلم مردد ماند كه برود يا نرود. با خيلى ها مشورت كرد. همه به او گفتند نرو خطرناك است ، ولى به قول معروف اجلش رسيده بود، رفت . منصور گفته بود بايد تنها بيائى ، تنها رفت ، وارد شد بر منصور و تعظيم كرد. بعد از احوالپرسى كم كم منصور به او خشونت كرد كه چرا فلان كار را نكردى چرا فلان جا امر مرا اطاعت نكردى ؟ ابومسلم ديد كار خيلى سخت شد و فهميد منصور تصميم به كشتنش دارد گفت امير براى كشتن دشمنانت مرا نگهدار. گفت امروز از تو دشمن ترى ندارم . منصور دستور داده بود دو سه نفر مسلح پشت در مانده بودند و گفته بود هر وقت من فلان علامت را دادم فورا بيائيد و ابومسلم را بكشيد. همينكه خوب ابومسلم را ملامت كرد آن علامت را داد، ريختند و ابومسلم را تكه تكه كردند، بعد هم او را در يك نمد پيچيدند.
از نظر اينجور افراد آقاى منصور سياستمدار بزرگى است ، دشمن را اينجور از بين مى برد. اينها گله شان از على (ع ) اينست كه چرا على مانند منصور دوانيقى رفتار نكرد؟ چرا به معاويه روى خوش نشان نداد، نامه به او ننوشت و او را اغفال نكرد؟ چرا معاويه را خام نكرد تا بعد او را به مركز بخواهد و با يك نيرنگ و دسيسه از بين ببرد؟ چرا دروغ نمى گفت ؟ چرا تبعيض قائل نمى شد؟ چرا رشوه نمى داد؟ چرا همانطور كه معاويه نسبت به بيت المال عمل مى كرد او عمل نمى كرد؟
مى گويند عيب اسلام همين است كه خشك است . انعطاف پذير نيست ، با مقتضيات زمان تطبيق نمى كند. يك مرد سياستمدار اگر بخواهد با اسلام عمل بكند نمى تواند سياستمدارى بكند.
اسلام آمده است براى همين كه با اين نوع سياستمداريها مبارزه بكند. اسلام آمده است براى خدمت به بشريت . اسلام پاسدار انسانيت است . اگر اسلام اين مقدار انعطاف داشته باشد كه ديگر اسلام نيست ، شيطنت است . اسلام پاسدار درستى و حقيقت و عدالت است . اصلا فلسفه اسلام اينست ، بايد در اينجور جهات صلابت و استحكام داشته باشد.
على آنجور رفتار كرد كه قرنها بر دل مردم حكومت مى كند. على از فكر خودش در زمان خودش حمايت كرد و فكر خودش را به صورت يك اصل در دنيا باقى گذاشت . به همين جهت روش على به صورت ايمان در ميان افراد وجود دارد. پس على در سياست خودش شكست نخورد. اگر سياست على و هدفش اين بود كه چهار صباحى كه مى خواهم در دنيا زندگى بكنم ، در نعمت و جاه باشم (همان سياستى كه معاويه مى گفت كه ما در نعمت دنيا غلطيديم )، آن وقت على شكست خورده بود، اما چون على مرد ايمان و عقيده و هدف بود شكست نخورده است .
پس يكى از توقعات بيجائى كه در باب انطباق با مقتضيات زمان دارند اين است كه رجال سياست نام حالت روباه صفتى خودشان را كه در هر زمان هر رنگى جامعه پيدا بكند به همان رنگ مى شوند انعطاف ، خاصيت انطباق با زمان ، زرنگى و عقل گذاشته اند و به همين تكيه مى كنند و انتظار دارند اسلام اين توقع را برآورد و چون برنمى آورد مى گويند عيب اسلام همين است كه مانع است كه انسان خودش را با زمان تطبيق دهد.
افتخار اسلام اينست كه جلوى اين انطباقها را گرفته است . حسين بن على كه امروز بر دل شما حكومت مى كند جهتش اينست كه رنگ زمان به خود نگرفت ، نگفت اگر پيغمبر حكومت كند رنگ پيغمبر، اگر معاويه حكومت كند رنگ معاويه ، اگر يزيد حكومت كند رنگ او را بايد بگيريم و چون زمانه اينجور شده است بايد رنگ زمانه را بگيريم . وقتى كه (مروان حكم ) به او گفت يا ابا عبدالله ! من يك جمله خيرخواهانه اى براى تو دارم ، فرمود بگو. گفت من مصلحت ترا در اين مى بينم كه با يزيد بيعت كنى . حضرت نفرمود كه اين مصلحت و منفعت من نيست ، فرمود در آن موقع اسلام چه خواهد شد؟
(و على الاسلام السلام اذ قد بليت الامة براع مثل يزيد) ⁽¹⁰⁾
فرمود: آن وقت بايد فاتحه اسلام را يكجا خواند.
جلسه چهارم : افراط و تفريطها 
افراط و تفريط ها 
و كذلك جعلناكم امة وسطا لتكونوا شهداء على الناس و يكون الرسول عليكم شهيدا.⁽¹¹⁾
يكى از خاصيتهاى بزرگ دين مقدس اسلام اعتدال و ميانه روى است . خود قرآن كريم امت اسلام را به نام امت وسط ناميده است و اين تعبير، تعبير بسيار عجيب و فوق العاده اى است . امت و قوم و جمعيتى كه واقعا و حقيقتا دست پرورده قرآن كريم باشند، از افراط و تفريط، از كندروى و تندروى ، از چپ روى و راست روى ، از همه اينها بركنارند. تربيت قرآن هميشه ايجاب مى كند اعتدال و ميانه روى را. در مساءله اى كه در اين شبها عنوان بحث قرار داده ايم يعنى انطباق با مقتضيات زمان ، يك فكر افراطى وجود دارد و يك فكر تفريطى و يك فكر معتدل . بعضى از جريانات فكرى در عالم اسلام از همين نظر وجود پيدا كرده است كه بعضى افراطى و بعضى تفريطى يعنى يا تندروى بيجا و يا كندروى بيجا بوده . من اسم آن تندرويها را جهالت گذاشته ام و اسم اين كندرويها را جمود گذاشته و مى گذارم . در اين باره توضيح خواهم داد:
يكى از كسانى كه به قول امروزى ها در مسائل اسلامى روشنفكرى به خرج مى داد و كار اين روشنفكرى او به حد افراط رسيده بود خليفه دوم است . خليفه دوم به اصطلاح خيلى روشنفكر مآبانه كار مى كرد اما تندرويهائى كرد. مثلا يكجا پيغمبر دستورى داده بود و او مى گفت اين موضوع فقط براى پيغمبر و زمان خودش بود ولى زمان ما تغيير كرده است و ما اين را عوض مى كنيم . البته ممكن است يك نفر شيعه با احساسات ضد خليفه اى كه دارد، اين را به حساب تعمد و ضربه زدنهاى عمدى بگذارد، بگويد فقط مقصودش مخالفت با پيغمبر بوده است ولى اگر نخواهيم اينجور بگوئيم ، طورى بگوئيم كه براى طرفداران خليفه هم قابل قبول باشد، بايد بگوئيم كه اينها خطاها و اشتباهاتى است كه از او سرزده است . مثلا در اذان . فصول اذان را خود پيغمبر اكرم دستور و تعيين فرموده است . يكى از آن فصول حى على خيرالعمل است . معنى اين فصل اينست : روبياور به بهترين اعمال كه نماز است . زمان خلافت عمر مى رسد، زمانى كه دنياى اسلام عجيب نيازمند به جهاد است ، زمانى كه مسلمين در مقابل خود دو جبهه بسيار بزرگ دارند يكى ايران و ديگرى روم كه مقتدرترين كشورهاى روى زمين هستند با توجه به عده مسلمانها كه بيش از چهل پنجاه هزار نفر نبودند و يك دفعه با تمام دنيا اعلان جنگ داده اند. مثل اينست كه يك كشورى مثل ايران يك تحولى در آن به وجود بيايد و اعلان جنگ بدهد با دو مملكت بزرگ دنيا يعنى آمريكا و شوروى كه در واقع اعلان جنگ با دنياست . روى همين حساب است كه مورخين اروپائى اتفاق كلمه دارند كه اگر نيروى عظيم ايمان در اين مردم نبود، چنين چيزى محال بود. هر چه باشد اين يك امرى است شبيه به اعجاز ولى اعجاز ايمان . در آن عصر احتياج مسلمانها به سرباز و سربازى خيلى زياد بود و مى بايست روحيه سربازها قوى باشد و اعتقاد داشته باشند و جهاد را اصلى لازم و واجب بدانند.
فكرى در دماغ خليفه پيدا شد، گفت حى على خيرالعمل را از اذان برداريد چون به روحيه سربازى ضربه مى زند. وقتى كه فرياد برآورديد كه روى به نماز بياوريد چون نماز بهترين اعمال است ، ديگر سرباز فكر مى كند كه نماز از جهاد بهتر است ، هميشه در فكر نماز خواندن است و از جهاد اعراض مى كند. لذا گفت اين را برداريد و بجاى آن بگوئيد الصلواه خير من النوم نماز از خوابيدن بهتر است ، تا اعتقاد سربازها نسبت به عظمت و اهميت جهاد در راه خدا سست نشود. حساب مقتضيان زمان را كرد.
آيا اين حساب درست است ؟ نه ، اشتباه بود. چرا؟ به همين دليلى كه عرض كردم . يك كسى مى بايستى از خليفه مى پرسيد كه اين سربازهاى تو با اين عده قليل و تجهيزات كم چطور است كه با كشورهاى درجه اول دنيا مى جنگند و پيروز مى شوند؟ آيا اين مربوط به عنصر عرب است كه عنصر عرب از عنصر غيرعرب امتيازى دارد؟ اگر عنصر عرب است ، عرب كه تازه به وجود نيامده است ، چندين هزار سال پيش هم بود. چرا تا آن موقع هميشه توسرى مى خورد؟ پس يك عامل جديد به وجود آمده است و آن ايمان به خدا است . اين شجاعت ، اين قدرت اين نيرو را ايمان به اين مردم داده است و ايمان را همين نماز تقويت و آبيارى مى كند. او شجاعت خودش را از همان
(الله اكبر و الحمدلله و سبحان الله )
دارد.
اگر پيغمبر فرمود:
(الصلواه عمودالدين )
يا فرمود مثل اين دين و نماز در اين دين ، مثل خيمه اى است كه سرپا است خيمه چادر دارد، طناب دارد، ميخ دارد، عمود هم دارد، عمود اين خيمه نماز است براى اين بود كه به آثار نماز آگاه بود، مى دانست نماز بزرگترين عامل مؤ ثر در روحيه افراد است ، اگر نماز نباشد هيچيك از اينها وجود ندارد. تو اگر خيال مى كنى سرباز به خيال اينكه نماز از جهاد بهتر است جهاد را رها مى كند، اين فكر غلط را از دماغ سرباز با بيان حقيقت امر بيرون كن و بگو نماز و جهاد لازم و ملزوم يكديگرند، هيچكدام جاى ديگرى را نمى گيرد، نه با نماز جهاد ساقط مى شود و نه با جهاد نماز ساقط مى گردد، بايد نماز خواند تا نيرو بيشتر شود و بهتر جهاد صورت گيرد
(استعينوا بالصبر و الصلواة )
چرا براى اهميت جهاد، نماز را تحقير مى كنى و پائين مى آورى به حدى كه مى گوئى فقط از خواب بهتر است ؟ به سرباز بگو نماز بخوان جهاد هم برو. اسلام كه نگفته است از ميان نماز و جهاد يكى را بايد انتخاب بكنى .
مثل اينست كه شما مى خواهيد ميوه بخريد، فكر مى كنيد گلابى بخريد يا خربزه ، بعد مى بينيد صرفه در خريدن خربزه است ، مى گوئيد گلابى نمى خرم ، خربزه مى خرم . حساب نماز و جهاد كه اينطور نيست . نماز و جهاد در اسلام از يكديگر تفكيك پذير نيست اسلام كه نمى گويد يا جهاد برو و نماز نخوان و يا نماز بخوان و جهاد نرو. اسلام مى گويد نماز بخوان و به جهاد برو، جهاد بكن كه نماز بخوانى و نماز بخوان كه جهاد كنى . حالا اگر يك سرباز اشتباه بكند، بجاى اينكه جهاد بكند نماز بخواند، بايد به او فهماند كه اينها از هم جدا نيستند.
مثل بعضى از افراد پولدار كه مى گويند ما كه پول داريم بجاى نماز خواندن پول مى دهيم ! كى همچه چيزى مى شود؟! اسلام آن انفاقى را كه منفك از نماز باشد اصلا قبول ندارد. اگر عكسش را بگوئيد، يك آدم پول پرست و پول دوست اما آماده خدمت بگويد من به جاى اينكه انفاق بكنم نماز مى خوانم ، از ما هفده ركعت نماز واجب خواسته اند و مجموعا 51 ركعت خواسته اند، من بجاى اينها صد و دو ركعت نماز مى خوانم ، مثلا نماز قضاى ديگران را هم مى خوانم كه از من پول نخواهند. آيا اين قبول است ؟ نه . پس بايد به مردم فهماند كه تعليمات اسلامى تجزيه ناپذير است ، به منزله اعضاء يك پيكره اند. نماز به جاى خود، حج به جاى خود، زكات به جاى خود، خمس به جاى خود، امر به معروف و نهى از منكر به جاى خود، هركدام بايد موقعشان شناخته بشود.
آن كسى كه درباره نماز گفت : حى على خيرالعمل او حساب كرده گفت . در اين زمانى كه تو هستى كه سربازان تو با دنيا طرف شده اند باز بايد نماز را با صفت خيرالعمل ذكر كرد.
ما اسم اين نوع تصرفات و رعايت مقتضيات زمان را افراطكارى مى گذاريم يا به عبارت ديگر اسمش را جهالت مى گذاريم چون اين ناشى از حساب نكردن است ، ناشى از اينست كه حساب ناقص ‍ است .
(حبيب بورقيبه ) كه نمى دانم اين شخص چه موجودى است ! هر سال يك بار عليه روزه قيام مى كند مى گويد مردم روزه نگيرند براى اينكه از نيروى كار كارگر كاسته مى شود، البته به اين موضوع جنبه اسلامى هم مى دهد به اين عنوان كه اسلام به كار اهميت مى دهد، كار در اسلام محترم است پس روزه نگيريد براى اينكه بايد كار بكنيد، وقتى كه بشر بايد كار بكند پس هر چيزى كه از نيروى كار مى كاهد خوب نيست . نقطه مقابل اين سخن اينست : هر چيز كه نيروى كار را تقويت مى كند خوب استمثلا اگر فرض كنيم ويسكى و شراب نيروى كار را اضافه مى كند پس كارگرها نبايد روزه بگيرند و بايد روزى يك بطرى ويسكى بياشامند تا كار بكنند (وليد بن عبدالملك ) و يا (وليد بن يزيد بن عبدالملك ) يك روز صبح كه هنوز مستى از كله اش نپريده بود به مسجد رفت براى امامت جماعت . به جاى دو ركعت نماز صبح چهار ركعت خواند. مؤ منين هم چاره اى نداشتند تبعيت كردند. بعد كه نمازش تمام شد رويش را برگرداند گفت من امروز خيلى نشئه ام اگر مى خواهيد برايتان بيشتر نماز بخوانم .
اشتباه حبيب بورقيبه از كجاست ؟ اين آدم خيال كرده است كه انسان يعنى ماشين ، انسان جز اين نيست كه بايد مانند يك ماشين دائما كار تحويل بدهد، از ماشين هر چه بيشتر بتوان كار گرفت بهتر است ، انسان يعنى يك حيوان باركش و باربر، كارى غير از باركشى ندارد پس هر چه بشود بهتر از انسان باركشى كرد بهتر است . چون روزه به قول او از نيروى كار مى كاهد پس روزه نبايد گرفت .
اولا اين آدم حساب نكرده است آن اشخاصى كه روزه گرفتند ولى روزه واقعى ، در همان حالى كه روزه گرفتند نيروى كارشان ده برابر روزه خورها بود از نيروى روحى بشر اين آدم غافل است . هر كدام از ما در شرائطى كه الان داريم و برنامه زندگى خودمان قرار داده ايم كه مثلا بايد فلان مقدار نان بخوريم يا فلان مقدار غذاهاى ديگر بخوريم ، اگر يك شبانه روز اين برنامه بهم بخورد ديگر قدرت راه رفتن نداريم و خيلى به زحمت راه مى رويم . ولى آيا قانون قطعى و غيرقابل تخلف زندگى بشر همين است ؟ نه ، ما الان با اين برنامه كه زندگى مى كنيم اين مقدار اسير غذا و اين شكم هستيم . بشر اگر برنامه زندگيش را عوض بكند ممكن است طورى بشود كه نصف اين غذا را بخورد و دو برابر اين نيرو را بدست بياورد. ممكن است انسان در شبانه روز دو تا مغز بادام بخورد و به اندازه انسانى كه روزى يك كيلو غذا مى خورد نيرو داشته باشد. بشر اگر برگردد و مسيرش ‍ را عوض بكند حالت ديگرى پيدا مى كند و برنامه بكلى عوض مى شود. چندى پيش لابد در روزنامه خوانديد، تمام خبرگزاريها گزارش دادند كه يك بودائى رياضت كش دوازده سال تمام يكسره روى پاى خودش ‍ ايستاد و نخوابيد و ننشست . بعد از دوازده سال كه رياضتش تمام شد و به قول خودش روحش پاك شد آمد نشست . جشن بزرگى برايش برپا كردند و اطباء كه براى معاينه او آمده بودند ديدند سالم سالم است . اين نشان مى دهد كه قانون زندگى بشر با تغيير دادن شرائط شكل ديگرى پيدا مى كند. البته من حالات استثنائيش را عرض كردم . من اينها را شاهد مى آورم كه در بشر چه نيروهائى ذخيره است و بشر چقدر تغييرپذير است .
اگر به سراغ حضرت على (ع ) برويد مى بينيد. در نامه اى كه به عثمان بن حنيف نوشته است مى فرمايد:
(الا و ان امامكم قد اكتفى من دنياه بطمريه و من طعمه بقرصيه )
يعنى : و اما پيشواى شما از دنياى خودش به دو جامه و به دو قرص نان اكتفا كرد. بعد مى گويد: من مى دانم مردم باور نمى كنند.
(و كانى بقائلكم يقول اذا كان هذا قوت ابن ابى طالب
فقد قعد به الضعف عن قتال الاقران و مناضلة الشجعان )
گويا دارم مى شنوم از زبان ديگران كه اگر على غذايش اينست او بايد از ضعف نتواند از جايش بلند بشود و نتواند در ميدانهاى جنگ با شجاعان درجه اول نبرد كند و آنها را به خاك هلاكت بياندازد. على به اين اعتراض ‍ فرضى جواب عجيبى مى دهد. مى فرمايد اشتباه ميكند كه قانون طبيعى اينست . چيزى كه ديگران دارند خلاف قانون طبيعى است .
(الا و ان الشجرة البرية اصلب عودا و الرواتع الخضرة
ارق جلودا و النباتات البدوية اقوى وقودا و ابطاء خمودا.)⁽¹²⁾
درختان صحرائى چوبشان محكمتر است و سبزه هاى خوش آب و رنگ نازكتر و ضعيفترند. گياهان وحشى آتششان زود گيرنده تر و دير خاموش تر است . موجود زنده اعم از گياه و حيوان و انسان هر چه بيشتر به او برسند نازك نارنجى تر و ضعيفتر و ناتوان تر مى شود. هر چه كمتر به او برسند و بيشتر با مشكلات مواجه بشود نيرومندتر مى گردد. مقايسه كنيد ميان درختهاى كوهى و جنگى و درختهائى كه در خانه هاست ، ميان بوته هاى جنگلى و صحرائى و بوته هائى كه دست نوازشگر باغبان دائما مراقب آنها است . انسان هم اينجور است . انسان اينطور نيست كه حتما بايد روزى سه مرتبه غذا بخورد، اگر نخورد مريض مى شود. بگذاريد يك قدرى با مشكلات روبرو بشود تا نيرومندتر شود.
اين تاريخ است ، تاريخ قطعى و مسلم : جنگ صفين ، جنگ جمل ، جنگ خوارج در زمانى صورت گرفت كه على (ع ) مردى شصت ساله است . ما همان مقدار نيروئى كه در جوانى داريم از چهل سالگى به آن طرف تحليل مى رود، به پنجاه سالگى كه مى رسيم اينقدر ضعيف و ناتوان هستيم كه پيرى را احساس مى كنيم . على ، در شصت سالگى با سى سالگى خودش ‍ فرق نكرده است ، اگر در جوانى با عمرو بن عبدود نبرد مى كند در سن شصت سالگى با كريز بن الصباح نبرد مى كند. نگوئيد على مرد استثنائى است . عموم مردم اينجور بودند. مالك اشتر نخعى كه آن شجاعتها را در جنگ صفين از خود نشان داده است پيرمرد است يعنى مردى است كه در حدود شصت سال دارد. در جنگ جمل همين مالك و عبدالله بن زبير كه جوان بود و بسيار هم شجاع بود با يكديگر نبرد كردند، اينقدر يكديگر را زدند و دفاع كردند كه ديگر از شمشير كارى ساخته نبود، آخر كار به كشتى گيرى رسيد. در اينجا مالك عبدالله را به زمين مى زند همينكه عبدالله را به زمين زد عبدالله فرياد كشيد:
اقتلونى و مالكا
هم مرا بكشيد هم مالك را. بالاخره اينها را از يكديگر جدا كردند. بعد از مدتى كه از قضيه گذشت و جنگ جمل خاتمه پيدا كرد، يك روز مالك با عايشه كه خاله عبدالله بود ملاقات مى كند، عايشه از روى گله و شكايت مى گويد تو آن روز با خواهرزاده من چنين و چنان كردى مالك قسم خورد كه سه شبانه روز بود غذا نخورده بودم . (يكى از چيزهائى كه براى خودشان ننگ مى دانستند اين بود كه در جنگ كشته بشوند و شكمشان پاره بشود و از شكم آنها قاذورات بيرون بيايد. لهذا تا حد امكان كم غذا مى خوردند) اگر من يك چيزى خورده بودم خواهرزاده ات جان سالم از دست من بدر نمى برد. در جنگ خندق مسلمانها از گرسنگى سنگ به شكم خودشان مى بستند و مردانه هم مى جنگيدند. اين خارج از قانون خلقت و طبيعت نيست .
اساسا يك فلسفه روزه اينست كه انسان را از نازپروردگى خارج مى كند. شما روزهاى اولى كه روزه مى گيريد چون اولى است كه مى خواهيد از قانون نازپروردگى خارج بشويد خيلى بيحال مى شويد، ضعف شما را مى گيرد، ولى روزهاى آخر ماه مى بيند با روزهائى كه روزه نگرفته ايد هيچ فرقى نكرده ايد. بسيارى از اين خيالاتى كه ما مى كنيم اشتباه است . بعضى از افراد عذرهاى بسيارى از كسانى را كه روزه مى خورند قبول ندارند، مى گويند روزه خورهائى كه به بهانه اينكه مريضند روزه نمى گيرند، چون روزه نمى گيرند ضعيف مى شوند و چون ضعيف مى شوند اين ضعفشان را مانع روزه گرفتن مى پندارند.
اين حماقت است كه كسى بگويد روزه از نيروى كار مى كاهد.
ثانيا مگر بشر فقط بايد كار بكند مگر بشر يك ماشين است كه حداكثر استحصال را بايد از اين ماشين كرد؟ مگر حيوان باركش است ؟ مگر بشر دل ندارد؟ مگر بشر روح ندارد؟ مگر بشر احتياج به تقوا ندارد؟ آيا بشر فقط احتياج به يك چيز دارد و آن كار است ؟ ديگر احتياج به آدميت ندارد؟ احتياج به اينكه طبيعت سركش را رام بكند ندارد؟ احتياج به اينكه شهوات خودش را بشكند ندارد؟ احتياج به اينكه اراده عقلانى و انسانى خودش را تقويت بكند ندارد؟ همه چيز را بايد از دريچه كار ببينيم و كار فقط؟! برويد از ادارات راهنمائى و شهربانى بپرسيد كه در ماه رمضان آمار جرم و جنايت چقدر كاهش پيدا مى كند. ببينيد در ماه رمضان چاقوكشى ، آدمكشى ، خرابكارى ، قماربازى ، چقدر كمتر مى شود و در مقابل ، اعمال انسانى چقدر مضاعف مى شود! انسانيت چقدر بالا مى رود، احسان چقدر بيشتر مى شود، صله ارحام چقدر زياد مى شود! اينها را هم بايد در نظر بگيريم ، فقط نگوئيم نيروى كار.
اينهاست كه ما نامشان را افراط مى گذاريم ، جهالت مى گذاريم . اينجور دخل و تصرف ها است كه بايد جلوى آنها گرفته بشود معلوم شد اينهائى كه اين حرفها را به حساب مقتضيات زمان و انطباق با زمان و احتياجات روزگار مى زنند و مى گويند اگر در زمان پيغمبر مردم روزه مى گرفتند اينقدر احتياج به كار نبود و امروز جامعه احتياج زيادى به كار دارد پس ‍ زمان فرق كرده است و حالا كه زمان فرق كرده است مقتضيات زمان عوض شده پس بايد روزه را برداريم ، افراطى و جاهل مى باشند.
تفريط كارها برعكس ، جمود و خشكى به خرج مى دهند و روى مسائلى كه اسلام هيچ راضى نيست ايستادگى مى كنند. خطر جمود از خطر جهالت كمتر نيست . دين ، اعتدال لازم دارد. در مسئله انطباق با مقتضيات زمان همانطور كه نبايد جهات عمرى و بورقيبه اى را پيش كشيد و در دين دخل و تصرف كرد به بهانه اينكه زمان اينجور و آنجور شده است ، همچنين نبايد به نام دين روى موضوعاتى كه اساسا ريشه اى ندارند تكيه كرد. مثلا پا را به يك كفش بكنيم و بگوئيم بچه كه مى خواهد درس بخواند بايد حتما از عمه جزو شروع به كار بكند تا باسواد بشود. مگر اين را پيغمبر و امام گفته است كه بچه هر موقع خواست درس را شروع بكند از عمه جزو شروع بكند؟ اتفاقا اين كار بدى است براى اينكه احترام قرآن را از بين برده است . ما خودمان خوانده ايم و ديگران را هم ديده ايم . بچه هائى كه پاكى نمى فهمند، تا يك عمه جزو را مى خوانند چندين بار آن را تكه تكه مى كنند. از طرف ديگر نبايد كنار گذاشتن عمه جزو بهانه اى باشد براى اينكه بچه با قرآن آشنا نشود اينجا است كه ممكن است بچه تا كلاس دوازده برسد، تمام درسها را بلد باشد مگر قرآن را. آن جمود است و اين جهالت . امت معتدل باشيد، نه جاهل باشيد نه جامد. اميرالمؤ منين فرمود:
(اليمين و الشمال مضلة ، و الطريق الوسطى هى الجادة ) ⁽¹³⁾
انحراف به چپ و انحراف به راست هر دو غلط است ، مستقيم باشيد تا به مقصد برسيد. هميشه راه راست بخواهيد:
(اهدنا الصراط المستقيم )
خدايا به ما راه راست را نشان بده .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: