" مفهوم عدالت ، و رد نظريه نسبيت عدالت "

« لقد ارسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب و الميزان ليقوم‏
الناس بالقسط »( 1 ) .
مسأله " نسبيت عدالت " با اساس خاتميت و ابديت دين بستگی دارد
چون دين می‏گويد عدالت هدفی از هدفهای انبياء است . اگر عدالت در هر
زمان يك جور باشد ، كدام قانون است كه می‏تواند ابديت داشته باشد ؟
لهذا ناچار شديم اول معنای نسبيت را ذكر كنيم ، بعد معنای عدالت را تا
ببينيم آيا اين حرف كه بر سر زبانها انداخته‏اند كه عدالت يك امر نسبی‏
است درست است يا نه ؟ راجع به تعريفات عدالت به اينجا رسيديم كه‏
بعضی گفته‏اند عدالت يعنی رعايت توازن در اجتماع يعنی هر حالتی كه به‏
صلاح اجتماع باشد و بهتر بتواند اجتماع را حفظ بكند و جلو ببرد ، عدالت‏
است . بعضی از افرادی كه چنين نظريه می‏دهند ، در باب حقوق يك حرف‏
خاصی دارند ، می‏گويند اساسا افراد حقوقی ندارند ، حق مال اجتماع است و
بس . رعايت حقوق افراد معنی
پاورقی :
1 - سوره حديد ، آيه . 25

ندارد ، حق مال فرد نيست ، فرد حق ندارد . يكی از دانشمندان می‏گويد حق‏
مال اجتماع است و تكليف مال افراد . افراد فقط بايد به تكليف عمل‏
بكنند ، مكلفند ، وظيفه دارند اما اجتماع است كه صاحب حقوق است . حالا
می‏خواهيم ببينيم آيا واقعا اين مطلب درست است يا نه ؟
خطبه‏ای است در نهج البلاغه كه ظاهرا علی ( ع ) در روزهای اول خلافت‏
ايراد كرده اند . اين خطبه راجع به حق و حقوق است و بسيار خطبه با ارزش‏
و پرمعنائی است . يكی از جمله‏های آن ، اين جمله نسبتا معروف است :
« الحق اوسع الاشياء فی التواصف و اضيقها فی التناصف » حق از همه اشياء
ميدان وسيعتری برای توصيف دارد يعنی هنگام گفتن ، هنگام دفاع كردن و
حرف زدن هيچ چيزی به اندازه حق ميدان ندارد ، اما آنجا كه پای عمل و
انصاف در كار می‏آيد ميدان حق از هر ميدان ديگری تنگتر است و همان كسی‏
كه داد سخن برای حق می‏دهد در مقام عمل از زير بار حق در می‏رود . بعد جمله‏
ديگری دارد ، می‏فرمايد : « لا يجری لاحد الا جری عليه و لا يجری عليه الا جری‏
له » حق به نفع هيچكس جريان پيدا نمی‏كند مگر اينكه عليه او هم جريان‏
پيدا می‏كند . يعنی هر فردی بر ديگران حق دارد و متقابلا ديگران هم بر او
حقی دارند . شما احدی را پيدا نمی‏كنيد كه او بر ديگران حق داشته باشد ولی‏
ديگران بر او حق نداشته باشند كما اينكه احدی را در دنيا پيدا نخواهيد
كرد كه او فقط مسؤوليت داشته باشد و حق بر عهده او تعلق بگيرد ولی او
حقی بر ديگران نداشته باشد . يعنی حق ، متقابل است و از اموری است كه‏
وقتی به نفع

كسی جريان پيدا می‏كند ، عليه او هم هست . يعنی قهرا هيچ كس بر ديگران‏
ذيحق نمی شود الا اينكه ديگران هم بر او ذيحق می‏گردند .
اين ، همين مسأله حق و تكليف و رد اين نظريه‏ای است كه برخی گفته‏اند
فقط اجتماع حق پيدا می‏كند برافراد ، اما افراد در مقابل اجتماع فقط
تكليف دارند . يعنی حق بر افراد تعلق می‏گيرد ( كه معنايش همان تكليف‏
است ) اما افراد بر اجتماع حق پيدا نمی‏كنند . اميرالمؤمنين می‏فرمايد
اينطور نيست ، هر جا كه به نفع كسی حق پيدا می‏شود عليه او هم حق پيدا
می‏شود . بعد اين جمله را می‏فرمايد : اگر در دنيا كسی پيدا بشود كه او بر
ديگران حق دارد ولی هيچكس بر او حق ندارد ، منحصرا خداوند تبارك و
تعالی است : « و لو كان لاحد ان يجری له و لا يجری عليه لكان ذلك خالصا
لله سبحانه » ( 1 ) مضمون همين است : اگر يك نفر پيدا بشود كه حق له او
جريان دارد ولی عليه او جريان ندارد يعنی او بر ديگران ذيحق هست و
هيچكس بر او ذيحق نيست ، او خدا است . و اين ، مطلب بسيار درستی است‏
. علت اينكه حق در مورد خداوند متقابل نيست اين است كه حقی كه خدا بر
ديگران يا بر اشياء دارد فرق می‏كند با حقی كه ديگران دارند . حقی كه‏
ديگران دارند معنايش اين است كه می‏توانند انتفاعی ببرند اما حقی كه‏
خداوند دارد معنايش انتفاع بردن او نيست . فقط معنايش اينست كه‏
ديگران در مقابل خدا تكليف و مسؤوليت دارند و هيچكس بر خدا حق پيدا
نمی‏كند .
پاورقی :
1 - نهج البلاغه ، خطبه . 214

عقل ما كوچكتر از آنست كه باور بكند كه احدی بر خدا حقی پيدا نمی‏كند حتی‏
خاتم الانبياء . يعنی هيچكس از خدا طلبكار نمی‏شود . در دنيا هيچكس نيست‏
كه او يك قلم طلبكاری از خدا داشته باشد ولو آنكه عبادت ثقلين را انجام‏
بدهد . آيا كسی در دنيا پيدا می‏شود كه بر خدا حق پيدا بكند ، از او
طلبكار بشود به طوری كه اگر خدا آن حقی را كه او دارد به وی ندهد ، حق او
را پامال كرده و به او ظلم نموده باشد ؟ نه ، امكان ندارد چنين كسی وجود
داشته باشد .
در مضمون بعضی از دعاها خوانده‏ايد : « الهی عاملنا بفضلك و لا تعاملنا
بعدلك » خدايا ! با فضل خودت با ما رفتار كن ، با عدالت با ما رفتار
نكن . يعنی با گذشت خودت ، با تفضل خودت با ما رفتار كن . آنچه به ما
می‏دهی از جانب تو جود باشد ، كرم باشد . ما تقاضا داريم از تو فقط جود و
كرم را . خدايا با ما با عدل خودت رفتار نكن . عدل رعايت استحقاقها
است ، رعايت حقوق است . خدايا ! اگر تو بخواهی رعايت استحقاق را بكنی‏
يعنی حقوق همه ما را به ما بدهی ، هيچ نمی‏ماند . نوكری كه در خانه كسی‏
خدمت كرده يا شاگردی كه در مغازه فردی كار كرده است ، وقتی بخواهد از
او جدا بشود می‏تواند بگويد آقا حقوق مرا بده . دو نفر بشر بر يكديگر حق‏
پيدا می‏كنند اما كسی بر خدا حق پيدا نمی‏كند ولو آنكه عبادت ثقلين را
انجام بدهد ، ولو آنكه از لحاظ خلوص نيت در حد اعلا باشد ، ولو آنكه كسی‏
باشد كه درباره‏اش گفته باشند : « ضربه علی يوم الخندق افضل من عباده‏
الثقلين » باز هم او بر خدا ذيحق نمی‏شود برای اينكه بنده در مقابل‏

خدا از خويشتن چيزی ندارد . اگر بندگان را با يكديگر مقايسه بكنيم ، اين‏
، چيزی دارد و آن ، چيزی ديگر ، اما اگر بندگان را در مقابل خدا در نظر
بگيريم ، هيچ بنده‏ای هيچ چيزی از خودش ندارد ، آنچه دارد از اوست .
يك مثال كوچك : پدری دارای دو فرزند است . برای يكی از آندو كفش‏
می‏خرد ، برای ديگری هم كفش می‏خرد . برای اين لباس می‏خرد برای آن هم‏
می‏خرد . به اين پول می‏دهد به او هم پول می‏دهد . اين بچه‏ها وقتی خودشان در
مقابل همديگر باشند ، می‏توانند بين خودشان مرز تعيين بكنند . اين می‏گويد
اين پالتو مال من است ، مال تو نيست ، و واقعا اين پالتو مال اين است‏
چون پدرش برای او خريده . همچنين آن پالتو مال آن بچه است و مال اين‏
نيست ، زيرا پدرش برای او خريده نه برای اين . يعنی دو بچه در مقابل‏
يكديگر می‏توانند بين خودشان مرز به وجود بياورند . اما آيا همين بچه‏ها در
مقابل پدرشان می‏توانند مرز به وجود بياورند ، بگويند اين پالتو مال تو
نيست ، مال من است ؟ از نظر ديگران اين امر مضحك است . از نظر كسی كه‏
بداند پدر چه نسبتی با آنها دارد ، اين حرف مضحك است . تو هر چه داری‏
از ناحيه پدر داری . يعنی در آنچه كه ملك پدر است ، تو از آن فرزند
ديگر اولويت داری . الان اين پالتو ملك پدر است . در آنچه كه جزء ثروت‏
پدر است ، اين فرزند از آن فرزند اولويت دارد نه اينكه مال اين فرزند
است و مال پدر نيست .
نسبت بنده در مقابل خدا از نسبت فرزند و پدر بی‏نهايت درجه قويتر و
شديدتر است . يعنی بنده هر چه داشته باشد ، اعم از

نيروی بدنی و نيروی روحی ، در عين اينكه مال اين بنده است ، مال خدا
است ، از ناحيه خدا به او رسيده است . توفيق عملش از ناحيه خدا است .
اگر بنده‏ای هر چه عمل می‏كند بخواهد فقط شكر خدا را بجا بياورد ، آيا
امكان دارد ؟ محال است كه بنده تشكر را در مقابل خدا انجام بدهد . يك‏
كسی به شما احسان می‏كند ، شما می‏توانيد در مقابل احسان او تشكر بكنيد چه‏
زبانی و چه عملی ، چون احسان او يك عمل است ، تشكر مال شما است . ولی‏
در مقابل خدا اگر انسان تشكر بكند ، خود همين تشكر يك توفيق الهی است و
شكری می‏خواهد . اگر برای هر نعمتی بخواهد تشكر بكند ، يكی از نعمتها همين‏
شكر است . باز برای همين " متشكرم " ، همين " الهی شكر " هم بايد
يك " متشكرم " ديگر بگويد . اينست كه بشر از شكر خدا عاجز است . از
كجا فرصت پيدا می‏كند كه نعمت او را شكر كند ؟ چه رسد به اينكه فرضا
وظيفه‏اش را از لحاظ شكر انجام داد ، يك كار علاوه هم بكند و به خاطر آن‏
از او طلبكار بشود !
سعدی می‏گويد : " منت خدای را عزوجل كه طاعتش موجب قربت است و به‏
شكر اندرش مزيد نعمت " همين بيانی كه عرض كردم بيان يكی از ائمه است‏
كه می‏فرمود هيچ بنده‏ای قادر به شكر خدا نيست چون هر چه را بخواهد شكر
كند ، برای همان شكر شكری می‏خواهد . انسان همين قدرت شكر بر نعمت شكر
را ندارد تا چه رسد به نعمت نفس كشيدن ( به قول سعدی ) . زين العابدين‏
( ع ) در دعای ابوحمزه خطاب به خداوند می‏فرمايد :

« ا فبلسانی هذا الكال اشكرك » ( 1 ) . اين را توجه داشته باشيد كه‏
درباره ايشان نوشته‏اند : كان يصلی عامه الليل همه شب را به نماز
می‏پرداخت . سحر كه می‏شد اين دعا را می‏خواند . خود اين دعا نمونه بزرگی‏
از زبان آوری بشر است ، نمونه بزرگی از بلاغت و سخنوری بشر است . در
مقابل خدا می‏گويد : آيا من با اين زبان گنگ و لكنتی ترا شكر كنم ؟ ! اين‏
است كه اميرالمؤمنين ( ع ) می‏فرمايد : اگر كسی باشد كه او بر ديگران حقی‏
دارد اگر چه می‏فرمايد اين حق ، از نوع حقی كه بندگان بر يكديگر دارند
نيست . يعنی اگر نام اين را حق بگذاريم و هيچكس بر وی حق ندارد ، او
خدای تبارك و تعالی است . آن وقت حضرت اين جمله را مقدم ذكر می‏فرمايد
: « قد كان لی عليكم حقا بولايه امركم و لكم علی مثل الذی لی عليكم » .
مضمون چنين است : من به حكم اينكه والی و حاكم شما هستم حقی بر شما دارم‏
و هر والی بر رعيت حق دارد كما اينكه رعيت هم بر والی حق دارد . اكنون‏
من به موجب اينكه خليفه هستم حقی بر شما دارم و شما به موجب اينكه‏
نسبت به من رعيت هستيد و من والی شما هستم ، بر من حقی داريد . آن‏
مقدمه را برای اين ذكر كرد كه كسی فكر نكند والی بر مردم حق دارد و مردم‏
بر او حق ندارند .
وقتی انسان گفتار برخی از كسانی را كه در فلسفه‏های حقوق مطالعه می‏كردند
، مطالعه می‏كند ، می‏بيند در آنها يك افكار پرت و پلائی كه ضد و نقيض‏
است ، وجود دارد . بعضيها
پاورقی :
1 - دعای ابوحمزه ثمالی .

بودند كه راجع به حق سلطان و پادشاه عقيده‏شان اين بود كه فقط او بر مردم‏
حق دارد ولی مردم بر او حق ندارند . در ميان فلاسفه جديد اروپا اين فكر
زياد طرفدار داشت . در ايران قديم هم همين حرف بوده است .
اميرالمؤمنين می‏فرمايد اين حرف درست نيست . حاكم و رعيت مشمول اين‏
قانون كلی هستند كه حقوق متقابل است . حقی كه حاكم بر رعيت دارد اينست‏
كه صلاح آنها را در نظر بگيرد ، در راه مصالح آنان كوشش بكند . بعد يك‏
عبارت عجيبی دارد ، می‏فرمايد : استقامت پيدا نمی‏كند امر حاكم مگر به‏
استقامت رعيت ، و استقامت پيدا نمی‏كند امر رعيت مگر به استقامت حاكم‏
. پس اين مطلب راجع به اجتماع و افراد درست نيست كه از يك طرف حق‏
است و از طرف ديگر تكليف . خير ، اين جور نيست ، هر جا در دنيا حق‏
باشد ، تكليف هم وجود دارد .
وعده داديم امشب نظر اسلام را در باب حقوق فرد و اجتماع عرض كنيم ،
ببينيم از نظر اسلام آيا فرد ذيحق است يا اجتماع ، يا هر دوی آنها ذيحق‏
هستند ؟ از نظر اسلام هر دو ذيحق هستند ، هم فرد ذيحق است هم اجتماع .
چرا ؟ ديشب عرض شد اصالت فردی‏ها می‏گويند اجتماع امر اعتباری است ،
فرد اصالت دارد ، و اصالت اجتماعی‏ها می‏گويند اجتماع اصالت دارد ، فرد
اعتباری است . هر دو نادرست است ، هم فرد اصالت دارد و هم اجتماع .
چرا ؟ ما ديشب حرف اصالت فردی‏ها را كه می‏گويند اجتماع امری اعتباری‏
است ، اينطور تعبير كرديم كه اجتماع وجود ندارد . ( 1 ) يعنی چه ؟ !
افراد وجود ندارند ؟ ! آنها وجود دارند كه راه
پاورقی :
1 - [ گويا قبل از اين جلسه ، جلسه ديگری بوده است كه متن سخنان استاد
شهيد در >

می‏روند ، غذا می‏خورند ، حرف می‏زنند . می‏گويند اجتماع همان افراد است ،
چيزی نيست . ما در مورد يك عده افراد كه در يك جا جمع شده‏اند اسمی‏
برای مجموع می‏گذاريم والا مجموع وجود ندارد ، هيچوقت مجموع وجود ندارد .
پس اجتماع امری اعتباری است .
يك مسأله فقهی است كه در مورد آن اكنون در ميان فقهای ما اختلاف است‏
و آن اينست كه آيا دولت مالك می‏شود يا نه ؟ بحث اينست كه آيا دولت‏
هر چه دارد ملك شرعی اوست يا نه ؟ آيا دولت صلاحيت مالكيت دارد يا نه‏
؟ يعنی اگر دولت يك كار مشروعی را انجام بدهد ، آنوقت شرعا خود دولت‏
مالك می‏شود يا نه ؟ اگر دولت مثل فرد تجارت و كارهای عمومی بكند آيا
از اين راه مالك می‏شود يا نه ؟ مثل پست و تلگراف . شما يك پاكت‏
داريد ، اگر دو ريال به صندوق دولت بدهيد ، دولت در اينجا يك كار برای‏
شما انجام می‏دهد . كارش اين است كه پاكت شما را از يك نقطه كشور به‏
نقطه ديگر می‏رساند . اگر اين كار را دولت انجام نمی‏داد بلكه يك مؤسسه‏
انجام می‏داد ، يعنی اگر پست دولتی نبود و ملی بود به اين ترتيب كه يك‏
مؤسسه ملی اعلام می‏كرد من حاضرم به ازاء هر پاكتی چهار ريال بگيرم و آن را
از يك نقطه كشور به نقطه ديگر برسانم ، اين معامله مسلما شرعی بود . حالا
اگر اين كار را دولت بكند آيا درست است يا نه ؟ الان عقيده علما در اين‏
باره مختلف است . بسياری از علما و شايد

پاورقی :
> آن جلسه در دست نيست ] .

بيشترشان می‏گويند دولت مالك می‏شود يعنی صلاحيت مالكيت دارد . اگر
دولت مال حلال داشته باشد ، مثل يك فرد می‏تواند كار بكند و پولی هم كه‏
از اين راه به دست می‏آورد ، مال خود دولت است و تصرف كردن در آن حرام‏
است . پولی كه دولت از راه نامشروع به دست می‏آورد نامشروع است .
فتوای ديگر در زمينه معاملات می‏گويد اگر كسی كلی معامله كرد ، معامله‏
او صحيح است ولو آنكه پولی كه در مقام ادا می‏دهد حرام باشد . مثلا اگر
كسی پولی كه در دست دارد ، پول حرام باشد ولی معامله كه می‏كند پولش را
به ميان نمی‏آورد ، مثلا می‏خواهد خانه‏ای بخرد و پول حرامی دارد ولی پول را
اول به ميان نمی‏آورد كه به فروشنده ارائه بدهد و بگويد من خانه را می‏خرم‏
در ازاء همين پولی كه الان به تو نشان می‏دهم كه در اين صورت معامله باطل‏
است بلكه معامله را به شكلی كلی انجام می‏دهد ، يعنی پول را ارائه نمی‏دهد
و مثلا می‏گويد اين خانه را من از تو به مبلغ بيست هزار تومان می‏خرم كه‏
پول آن را فردا بدهم . يك پول مشخص به ميان نمی‏آورد . معامله منعقد
می‏شود روی بيست هزار تومان كه آن بيست هزار تومان به ذمه خريدار می‏آيد
و آن وقت خريدار موظف است برود پول حلال پيدا بكند و اين دينش را
بپردازد . اين كار را نمی‏كند و از پول حرام اين دين را می‏پردازد . البته‏
دينش پرداخته نشده اما مالك خانه هست . اين را اغلب علما فتوا
می‏داده‏اند مگر آنطور كه من شنيده‏ام مرحوم حاج شيخ عبدالكريم حائری .
اگر اين فتوای ديگر را ضميمه بكنيم كه اگر معامله

افراط و تفريط ها

« و كذلك جعلناكم امه وسطا لتكونوا شهداء علی الناس و يكون الرسول‏
عليكم شهيدا »( 1 ) .
يكی از خاصيتهای بزرگ دين مقدس اسلام اعتدال و ميانه روی است . خود
قرآن كريم امت اسلام را به نام امت وسط ناميده است و اين تعبير ، تعبير
بسيار عجيب و فوق العاده‏ای است . امت و قوم و جمعيتی كه واقعا و
حقيقتا دست پرورده قرآن كريم باشند ، از افراط و تفريط ، از كندروی و
تندروی ، از چپ روی و راست روی ، از همه اينها بركنارند . تربيت قرآن‏
هميشه ايجاب می‏كند اعتدال و ميانه روی را . در مسأله‏ای كه در اين شبها
عنوان بحث قرار داده‏ايم يعنی انطباق با مقتضيات زمان ، يك فكر افراطی‏
وجود دارد و يك فكر تفريطی و يك فكر معتدل . بعضی از جريانات فكری در
عالم اسلام از همين نظر وجود پيدا كرده است كه بعضی افراطی و بعضی تفريطی‏
يعنی يا تندروی بيجا و يا كندروی بيجا بوده . من اسم آن تندرويها را
جهالت گذاشته‏ام و
پاورقی :
1 - سوره بقره ، آيه . 143 اسم اين كندرويها را جمود گذاشته و می‏گذارم . در اين باره توضيح خواهم‏
داد :
يكی از كسانی كه به قول امروزی‏ها در مسائل اسلامی روشنفكری به خرج می‏داد
و كار اين روشنفكری او به حد افراط رسيده بود خليفه دوم است . خليفه دوم‏
به اصطلاح خيلی روشنفكر مابانه كار می‏كرد اما تندرويهائی كرد . مثلا يكجا
پيغمبر دستوری داده بود و او می‏گفت اين موضوع فقط برای پيغمبر و زمان‏
خودش بود ولی زمان ما تغيير كرده است و ما اين را عوض می‏كنيم . البته‏
ممكن است يك نفر شيعه با احساسات ضد خليفه‏ای كه دارد ، اين را به‏
حساب تعمد و ضربه زدنهای عمدی بگذارد ، بگويد فقط مقصودش مخالفت با
پيغمبر بوده است ولی اگر نخواهيم اينجور بگوئيم ، طوری بگوئيم كه برای‏
طرفداران خليفه هم قابل قبول باشد ، بايد بگوئيم كه اينها خطاها و
اشتباهاتی است كه از او سرزده است . مثلا در اذان . فصول اذان را خود
پيغمبر اكرم دستور و تعيين فرموده است . يكی از آن فصول حی علی خيرالعمل‏
است . معنی اين فصل اينست : روبياور به بهترين اعمال كه نماز است .
زمان خلافت عمر می‏رسد ، زمانی كه دنيای اسلام عجيب نيازمند به جهاد است‏
، زمانی كه مسلمين در مقابل خود دو جبهه بسيار بزرگ دارند يكی ايران و
ديگری روم كه مقتدرترين كشورهای روی زمين هستند ، با توجه به عده‏
مسلمانها كه بيش از چهل پنجاه هزار نفر نبودند و يك دفعه با تمام دنيا
اعلان جنگ داده‏اند . مثل اينست كه يك كشوری مثل ايران يك تحولی در آن‏
بوجود بيايد و اعلان جنگ بدهد با دو مملكت بزرگ دنيا يعنی

آمريكا و شوروی كه در واقع اعلان جنگ با دنياست . روی همين حساب است‏
كه مورخين اروپائی اتفاق كلمه دارند كه اگر نيروی عظيم ايمان در اين مردم‏
نبود ، چنين چيزی محال بود . هر چه باشد اين يك امری است شبيه به اعجاز
ولی اعجاز ايمان . در آن عصر احتياج مسلمانها به سرباز و سربازی خيلی‏
زياد بود و می‏بايست روحيه سربازها قوی باشد و اعتقاد داشته باشند و جهاد
را اصلی لازم و واجب بدانند .
فكری در دماغ خليفه پيدا شد ، گفت حی علی خيرالعمل را از اذان برداريد
چون به روحيه سربازی ضربه می‏زند . وقتی كه فرياد برآوريد كه روی به نماز
بياوريد چون نماز بهترين اعمال است ، ديگر سرباز فكر می‏كند كه نماز از
جهاد بهتر است ، هميشه در فكر نماز خواندن است و از جهاد اعراض می‏كند
. لذا گفت اين را برداريد و بجای آن بگوئيد الصلوه خير من النوم نماز از
خوابيدن بهتر است ، تا اعتقاد سربازها نسبت به عظمت و اهميت جهاد در
راه خدا سست نشود . حساب مقتضيات زمان را كرد .
آيا اين حساب درست است ؟ نه ، اشتباه بود . چرا ؟ به همين دليلی كه‏
عرض كردم . يك كسی می‏بايستی از خليفه می‏پرسيد كه اين سربازهای تو با
اين عده قليل و تجهيزات كم چطور است كه با كشورهای درجه اول دنيا
می‏جنگند و پيروز می‏شوند ؟ آيا اين مربوط به عنصر عرب است كه عنصر عرب‏
از عنصر غير عرب امتيازی دارد ؟ اگر عنصر عرب است ، عرب كه تازه به‏
وجود نيامده است ، چندين هزار سال پيش هم بود . چرا تا آن موقع هميشه‏
توسری می‏خورد ؟ پس يك عامل جديد به وجود

آمده است و آن ايمان به خدا است . اين شجاعت ، اين قدرت ، اين نيرو
را ايمان به اين مردم داده است و ايمان را همين نماز تقويت و آبياری‏
می‏كند . او شجاعت خودش را از همان الله اكبر و الحمدلله و سبحان الله‏
دارد .
اگر پيغمبر فرمود : « الصلوه عمود الدين » يا فرمود مثل اين دين و نماز
در اين دين ، مثل خيمه‏ای است كه سرپا است ، خيمه چادر دارد ، طناب‏
دارد ، ميخ دارد ، عمود هم دارد ، عمود اين خيمه نماز است ، برای اين‏
بود كه به آثار نماز آگاه بود ، می‏دانست نماز بزرگترين عامل مؤثر در
روحيه افراد است ، اگر نماز نباشد هيچيك از اينها وجود ندارد . تو اگر
خيال می‏كنی سرباز به خيال اينكه نماز از جهاد بهتر است جهاد را رها
می‏كند ، اين فكر غلط را از دماغ سرباز با بيان حقيقت امر بيرون كن و بگو
نماز و جهاد لازم و ملزوم يكديگرند ، هيچكدام جای ديگری را نمی‏گيرد ، نه‏
با نماز جهاد ساقط می‏شود و نه با جهاد نماز ساقط می‏گردد ، بايد نماز
خواند تا نيرو بيشتر شود و بهتر جهاد صورت گيرد « استعينوا بالصبر و
الصلوه »چرا برای اهميت جهاد ، نماز را تحقير می‏كنی و پائين می‏آوری به‏
حدی كه می‏گوئی فقط از خواب بهتر است ؟ به سرباز بگو نماز بخوان ، جهاد
هم برو . اسلام كه نگفته است از ميان نماز و جهاد يكی را بايد انتخاب‏
بكنی .
مثل اينست كه شما می‏خواهيد ميوه بخريد ، فكر می‏كنيد گلابی بخريد يا
خربزه ، بعد می‏بينيد صرفه در خريدن خربزه است ، می‏گوئيد گلابی نمی‏خرم ،
خربزه می‏خرم . حساب نماز و جهاد كه اينطور نيست . نماز و جهاد در اسلام‏
از يكديگر

تفكيك پذير نيست . اسلام كه نمی‏گويد يا جهاد برو و نماز نخوان و يا نماز
بخوان و جهاد نرو . اسلام می‏گويد نماز بخوان و به جهاد برو ، جهاد بكن كه‏
نماز بخوانی و نماز بخوان كه جهاد كنی . حالا اگر يك سرباز اشتباه بكند ،
بجای اينكه جهاد بكند نماز بخواند ، بايد به او فهماند كه اينها از هم‏
جدا نيستند .
مثل بعضی از افراد پولدار كه می‏گويند ما كه پول داريم بجای نماز خواندن‏
پول می‏دهيم ! كی همچه چيزی می‏شود ؟ ! اسلام آن انفاقی را كه منفك از نماز
باشد اصلا قبول ندارد . اگر عكسش را بگوئيد ، يك آدم پول پرست و پول‏
دوست اما آماده خدمت بگويد من به جای اينكه انفاق بكنم نماز می‏خوانم ،
از ما هفده ركعت نماز واجب خواسته‏اند و مجموعا 51 ركعت خواسته‏اند ، من‏
بجای اينها صد و دو ركعت نماز می‏خوانم ، مثلا نماز قضای ديگران را هم‏
می‏خوانم كه از من پولی نخواهند . آيا اين قبول است ؟ نه . پس بايد به‏
مردم فهماند كه تعليمات اسلامی تجزيه ناپذير است ، به منزله اعضاء يك‏
پيكره‏اند . نماز به جای خود ، حج به جای خود ، زكات به جای خود ، خمس‏
به جای خود ، امربه معروف و نهی از منكر به جای خود ، هر كدام بايد
موقعشان شناخته بشود .
آن كسی كه درباره نماز گفت : حی علی خيرالعمل او حساب كرده گفت . در
اين زمانی كه تو هستی كه سربازان تو با دنيا طرف شده‏اند باز بايد نماز
را با صفت خيرالعمل ذكر كرد .
ما اسم اين نوع تصرفات و رعايت مقتضيات زمان را افراط كاری می‏گذاريم‏
يا به عبارت ديگر اسمش را جهالت می‏گذاريم چون اين ناشی از حساب نكردن‏
است ، ناشی از

اينست كه حساب ناقص است .
" حبيب بورقيبه " كه نمی‏دانم اين شخص چه موجودی است ! هرسال يك‏
بار عليه روزه قيام می‏كند می‏گويد مردم روزه نگيرند برای اينكه از نيروی‏
كار كارگر كاسته می‏شود ، البته به اين موضوع جنبه اسلامی هم می‏دهد به اين‏
عنوان كه اسلام به كار اهميت می‏دهد ، كار در اسلام محترم است پس روزه‏
نگيريد برای اينكه بايد كار بكنيد ، وقتی كه بشر بايد كار بكند پس هر
چيزی كه از نيروی كار می‏كاهد خوب نيست . نقطه مقابل اين سخن اينست :
هر چيز كه نيروی كار را تقويت می‏كند خوب است . مثلا اگر فرض كنيم‏
ويسكی و شراب نيروی كار را اضافه می‏كند پس كارگرها نبايد روزه بگيرند و
بايد روزی يك بطری ويسكی بياشامند تا كار بكنند . " وليد بن عبدالملك‏
" و يا " وليد بن يزيد بن عبدالملك " يك روز صبح كه هنوز مستی از
كله‏اش نپريده بود به مسجد رفت برای امامت جماعت . به جای دو ركعت‏
نماز صبح چهار ركعت خواند . مؤمنين هم چاره‏ای نداشتند تبعيت كردند .
بعد كه نمازش تمام شد رويش را برگرداند گفت من امروز خيلی نشئه‏ام اگر
می‏خواهيد برايتان بيشتر نماز بخوانم .
اشتباه حبيب بورقيبه از كجاست ؟ اين آدم خيال كرده است كه انسان‏
يعنی ماشين ، انسان جز اين نيست كه بايد مانند يك ماشين دائما كار
تحويل بدهد ، از ماشين هر چه بيشتر بتوان كار گرفت بهتر است ، انسان‏
يعنی يك حيوان باركش و باربر ، كاری غير از باركشی ندارد پس هر چه‏
بشود بهتر از انسان باركشی كرد

بهتر است . چون روزه به قول او از نيروی كار می‏كاهد پس روزه نبايد
گرفت .
اولا اين آدم حساب نكرده است آن اشخاصی كه روزه گرفتند ولی روزه واقعی‏
، در همان حالی كه روزه گرفتند نيروی كارشان ده برابر روزه خورها بود .
از نيروی روحی بشر اين آدم غافل است . هر كدام از ما در شرائطی كه الان‏
داريم و برنامه زندگی خودمان قرار داده‏ايم كه مثلا بايد فلان مقدار نان‏
بخوريم يا فلان مقدار غذاهای ديگر بخوريم ، اگر يك شبانه روز اين برنامه‏
بهم بخورد ديگر قدرت راه رفتن نداريم و خيلی به زحمت راه می‏رويم . ولی‏
آيا قانون قطعی و غيرقابل تخلف زندگی بشر همين است ؟ نه ، ما الان با
اين برنامه كه زندگی می‏كنيم اين مقدار اسير غذا و اين شكم هستيم . بشر
اگر برنامه زندگيش را عوض بكند ممكن است طوری بشود كه نصف اين غذا را
بخورد و دو برابر اين نيرو را بدست بياورد . ممكن است انسان در شبانه‏
روز دو تا مغز بادام بخورد وبه اندازه انسانی كه روزی يك كيلو غذا
می‏خورد نيرو داشته باشد . بشر اگر برگردد و مسيرش را عوض بكند حالت‏
ديگری پيدا می‏كند و برنامه بكلی عوض می‏شود . چندی پيش لابد در روزنامه‏
خوانديد ، تمام خبرگزاريها گزارش دادند كه يك بودائی رياضت كش دوازده‏
سال تمام يكسره روی پای خودش ايستاد و نخوابيد و ننشست . بعد از دوازده‏
سال كه رياضتش تمام شد و به قول خودش روحش پاك شد آمد نشست . جشن‏
بزرگی برايش بر پا كردند و اطباء كه برای معاينه او آمده بودند ديدند
سالم سالم است . اين نشان می‏دهد كه قانون زندگی بشر با تغيير دادن‏

جامعه در حال رشد

« و مثلهم فی الانجيل كزرع اخرج شطأه فازره فاستغلظ فاستوی علی سوقه‏
يعجب الزراع »( 1 ) .
در اين آيه كريمه ، خداوند مثلی برای اهل ايمان يعنی برای مسلمانان كه‏
از دستورات پيغمبر اكرم پيروی می‏كنند ذكر می‏كند . اين مثل با بحث ما
ارتباط زيادی دارد . می‏فرمايد مثل اينها در انجيل اينطور ذكر شده است :
مثل زراعتی هستند ، يعنی دانه‏ای كه در زمين كشت می‏شود . اول كه اين دانه‏
سر می‏زند ، به صورت برگ نازك است . اگر مثلا دانه گندمی را در زمين‏
بكارند اول بار كه از زمين می‏رويد به صورت برگ خيلی نازك و لطيف است‏
فازره اما اين برگ به همان حالت نازكی ثابت نمی‏ماند تدريجا بيشتر از
زمين بيرون می‏آيد و دارای ساقه‏ای می‏شود كه نسبت به آن برگ صفت ديگری‏
دارد يعنی آن را تقويت می‏كند ، آن برگ نازك را محكم می‏كند يعنی ساقه‏
در می‏آيد
پاورقی :
1 - سوره فتح ، آيه . 29

فاستغلظ بعد كم كم اين ساقه غلظت و ضخامت پيدا می‏كند « فاستوی علی سوقه‏
غ روی ساقه خودش می‏ايستد « يعجب الزراع »در اين وقت است كه كشاورزان‏
را به تعجب وا می‏دارد يعنی متخصصين فن كشاورزی وقتی نگاه می‏كنند تعجب‏
می‏كنند . همين حالت است حالت استقلال و رشد و تعالی كه چشم دشمن را كور
می‏كند و دشمن به خشم در می‏آيد . كفار وقتی اينها را می‏بينند به خشم در
می‏آيند .
اين مثل ، مثل چيست ؟ خودش فرموده است : آنانكه با اين پيغمبر هستند
، در مقابل دشمن ، قوی و محكم ولی نسبت به خودشان مهربان و نرم می‏باشند
: « اشداء علی الكفار ، رحماء بينهم تريهم ركعا سجدا »در مقابل دشمن‏
نيرومند و با صلابتند و نسبت به خودشان مهربان ، اهل عبادت و پرستش‏
می‏باشند ، آنها را در ركوع و سجود می‏بينی .
اين مطلب را توجه داشته باشيد كه عبادت و پرستش ، از اسلام جداشدنی‏
نيست . بعضی از افراد كه با تعليمات اجتماعی اسلام آشنا شده‏اند اين‏
آشنائی سبب شده است كه عبادات را تحقير كنند ، ولی خير ، اينها از
يكديگر تفكيك پذير نيست ، عملا هم تفكيك پذير نيست يعنی اين دستورات‏
و عبادات خاصيت خودش را نمی‏دهد مگر اينكه تعليمات اجتماعی به او
ضميمه شده باشد . تعليمات اجتماعی هم خاصيت خودش را نمی‏دهد مگر اينكه‏
عبادتها به او ضميمه شده باشد .
« يبتغون فضلا من الله و رضوانا »از خدا زياده می‏خواهند ، به آنچه كه‏
دارند قانع نيستند ، افزونتر می‏خواهند اما نه آنطور

افزون خواهی كه مادی مسلكها و ماده پرستها دارند كه فقط دنبال پول و
ماديات می‏باشند . اينها در عين افزون طلبی رضای خدا را می‏خواهند . در
راه حق و حقيقت افزون طلب می‏باشند .« سيماهم فی وجوههم من اثر السجود
مسلمانی در چهره آنها پيدا است ، آثار عبادت در گونه آنها نمايان‏
است . يعنی چه ؟ مقصود اين نيست كه چون زياد سجده كرده‏اند فقط
پيشانيشان پينه بسته است . عبادت خاصيتش اينست كه در قيافه انسان اثر
می‏گذارد . يك رابطه عظيمی ميان روح و جسم انسان هست . افكار و عقائد و
اخلاق و ملكات انسان در قيافه او اثر می‏گذارد . قيافه يك انسان نماز
خوان با يك انسان تارك الصلوه يكی نيست .
اين چه مثلی است كه خدا برای مسلمانان صدر اول زده است ؟ مثل رشد
است ، مثل تكامل است ، مثل اينست كه رو به تكامل و پيشرفت می‏روند .
اول مثل اين هستند كه به صورت يك برگ نازك از زمين روئيده می‏شوند .
بعد به صورت يك ساقه ضخيم در می‏آيند ، دارای برگها می‏شوند ، بوته‏ای‏
می‏شوند نه مانند ساير بوته‏ها . ساير كشاورزان ، ساير معلمان ، ساير
تربيت كنندگان ، بشريت وقتی اينها را می‏بينند به حيرت فرو می‏روند كه‏
اين رشد با اين سرعت و به اين خوبی چطور می‏شود ؟ سقراط ها وقتی بيايند
حيرت می‏كنند .
اتفاقا يكی از چيزهائی كه باعث حيرت جهانيان شده است همين سرعت رشد
مسلمين و به استقلال رسيدن مسلمانها است كه قرآن تعبير می‏كند : « فاستوی‏
علی سوقه »روی پای خودش بايستد .

است نه مال مردم ، اين خاصيت مال ايمان به اسلام است ، مال پيروی از
تعليمات اسلام است . اسلام نيامده است برای اينكه جامعه را متوقف بكند
، ملت مسلمان را وادار به درجا زدن بكند ، اسلام دين رشد است ، دينی‏
است كه نشان داد عملا می‏تواند جامعه خود را به جلو ببرد . شما ببينيد در
چهار قرن اول اسلامی اسلام چه كرده است ! ويل دورانت در " تاريخ تمدن "
می‏گويد تمدنی شگفت انگيزتر از تمدن اسلامی وجود ندارد . پس اسلام عملا
خاصيت خودش را نشان داده است . اگر اسلام طرفدار ثبات و جمود و
يكنواختی می‏بود بايد جامعه را در همان حد اول جامعه عرب نگاه بدارد پس‏
چرا تمدنهای وسيع و عجيب را در خودش جمع كرد و از مجموع آنها تمدن‏
عظيمتری را به وجود آورد . پس اسلام با پيشرفت زمان مخالف نيست .
گوستاولوبون انصافا تحقيقات زيادی كرده است و كتابش هم كتاب بسيار
با ارزشی است ، ولی در عين حال گاهی حرفهائی می‏زند كه انسان تعجب می‏كند
. سبك فرنگی همين است . گوستاولوبون وارد می‏شود در بحث علل انحطاط
مسلمين كه چرا مسلمين انحطاط پيدا كردند ؟ چرا تمدن اسلامی غروب كرد ،
چرا باقی نماند ؟ عللی ذكر می‏كند . يكی از عللی كه ذكر می‏كند همين عدم‏
انطباق با مقتضيات زمان است . می‏گويد زمان عوض شد ، تغيير كرد و
مسلمانها می‏خواستند باز اسلام را با همان خصوصيات در قرنهای بعد نگاه‏
دارند در صورتی كه امكان نداشت ، و به جای اينكه تعليم اسلامی را رها
كنند و مقتضيات قرن را بگيرند ، تعليم اسلامی را گرفتند و منحط شدند . در
اينجا هر كسی مايل است بداند كه اين مستشرق بزرگ چه مثالی برای مدعای خود آورده است‏
؟ چه اصلی در اسلام بود كه بعد مقتضيات زمان عوض شد و مسلمانها به جای‏
اينكه مقتضيات زمان را بگيرند اسلام را گرفتند و منحط شدند ؟ آقای‏
گوستاولوبون چه اصلی را از اسلام پيدا كرده است كه با مقتضيات زمان‏
انطباق نمی‏كرده است و مسلمين جمود و خشكی به خرج می‏دادند و نمی‏بايست به‏
خرج می‏دادند و می‏بايست با زمان هماهنگی می‏كردند ؟
می‏گويد يكی از تعاليم اسلامی كه در صدر اسلام خيلی نتيجه بخشيد و راه را
به سوی ملل ديگر باز كرد و مردم فوج فوج اسلام اختيار كردند و مخصوصا ملل‏
غير عرب كه در مظالم حكام و مؤبدان و روحانيون خودشان می‏سوختند وقتی با
آن مواجه شدند استقبال كردند ، اصل مساوات بود . ديدند در اسلام امتياز
نژادی و طبقاتی وجود ندارد . از اين جهت اسلام خيلی برايشان خوشايند بود
. اين اصل يعنی اصل مساوات در ابتدا به نفع جامعه اسلامی بود اما مسلمين‏
بعد باز هم پافشاری و يكدندگی به خرج دادند و می‏خواستند اصل مساوات را
در دوره‏های بعد اجرا كنند و حال آنكه اگر می‏خواستند سيادتشان محفوظ بماند
بايد اين اصل را در كنار می‏گذاشتند . عرب بعد از آنكه حكومت را در دست‏
گرفت و ملتهای ديگر مسلمان شدند بايد سياست را بر ديانت ترجيح می‏داد .
سياست ايجاب می‏كرد كه اين حرفها را كنار بگذارد و ملتهای ديگر را
استثمار بكند ، زير يوغ بندگی خودش بكشد تا بتواند پايه‏های حكومت خودش‏
را محكم بكند . اينها آمدند به اصل مساوات چسبيدند و فرقی ميان عرب و
غيرعرب نگذاشتند ، به

ديگران ميدان دادند ، آنها را آوردند و قاضی درجه اول كردند ، در
تعليمات را به رويشان باز كردند . كم كم ساير ملل آمدند و ميدان را از
عرب گرفتند .
اولين قومی كه ميدان را از عرب گرفت ايرانيها بودند كه در ابتدای‏
حكومت بنی العباس روی كار آمدند مانند برمكيان و ذوالرياستين . بعد
اينها اقوام و خويشان و بستگان خود را روی كار آوردند و عرب را كنار
زدند . اين جريان در اوائل قرن دوم بود . چند سال گذشت كه دوره سيادت‏
ايرانيان بود ، مخصوصا در دوره مأمون چون مادر مأمون ايرانی بود ، ديگر
سيادت ايرانی به حد اعلا رسيد كه حتی نقل كرده‏اند روزی مأمون از راهی‏
می‏گذشت ، يك نفر عرب جلوی مأمون را گرفت گفت خليفه ! فرض كن من هم‏
يك نفر ايرانی هستم به دادم برس . تا دوره رسيد به برادرش معتصم .
مادر معتصم از تركهای ماوراء النهر است . معتصم به عكس رفتار می‏كرد ،
نه به عرب روی خوش نشان می‏داد و نه به ايرانی برای اينكه موقعيت خودش‏
را حفظ بكند . با عربها بد بود چون طرفدار بنی اميه بودند . بنی اميه‏
سياستشان سياست عربی بود و اعراب را بر غير اعراب ترجيح می‏دادند .
اعراب طرفدار امويها بودند . بنی العباس عموما با اعراب مخالف بودند
چون می‏دانستند عربها طرفدار امويها می‏باشند ، و زبان فارسی را كه‏
بنی‏العباس زنده كردند برای اين بود كه نمی‏خواستند ايرانيها در عربها هضم‏
بشوند . " ابراهيم بن الامام " بخشنامه‏ای كرده است ( و اين بخشنامه را
جرجی زيدان و ديگران نوشته‏اند ) به تمام نقاط ايران ، و در آن گفته است‏
هر عربی كه پيدا كرديد بكشيد . معتصم ديد اعراب

دو نوع تغيير در زمان

« انا عرضنا الامانه علی السموات و الارض و الجبال فابين ان يحملنها و
اشفقن منها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا »( 1 )
از مذاكراتی كه بعضی از آقايان محترم ديشب كردند و بعضی هم با تلفن‏
صحبت كردند معلوم شد مسأله مقتضيات زمان كه ديشب عنوان شد مورد علاقه‏
آقايان محترم است .
در شب گذشته اين مطلب را عرض كردم كه در ميان جاندارهائی كه زندگی‏
اجتماعی دارند تنها انسان است كه زندگی متحول و متكاملی دارد يعنی‏
خداوند آن موجودات ديگر را طوری خلق كرده است كه زندگی ثابت و
يكنواختی دارند ، از اولی كه پا به دنيا گذاشته‏اند با يك نظامات خاصی‏
بوجود آمده‏اند و هر چه هم كه زمان بر آنها گذشته است در نظامات و
تشكيلات آنها تغييراتی پيدا نشده است . مثلا زنبور عسل كه يك جاندار
اجتماعی عجيبی هست از دو هزار سال پيش كه دانشمندان در
پاورقی :
1 - سوره احزاب ، آيه . 72

وضع زندگی او كتابها نوشته‏اند تا امروز كه درباره آن مطالعاتی صورت‏
گرفته است هيچ نشان نمی‏دهد كه اين مخلوق در وضع زندگی خودش تغييرات و
تبديلاتی داده باشد . نظم همان نظم است و تشكيلات همان تشكيلات و حال‏
آنكه از دوهزار سال پيش تاكنون در زندگی انسانها هزاران تغيير و تبديل‏
پيدا شده است .
اولا چرا ؟ چرا آنها آنطور هستند و ما اينطور ؟ برای اينكه آنها به‏
اصطلاح با غريزه زندگی می‏كنند نه با عقل ، يعنی خداوند يك قدرت مرموزی‏
همراه آنها كرده است كه حقيقت اين قدرت برعلم روشن نشده است . (
اينكه عرض می‏كنم روشن نشده است يعنی از نظر مادی قابل توضيح نيست ) جز
همان چيزی كه قرآن فرموده است : « و اوحی ربك الی النحل ان اتخذی من‏
الجبال بيوتا »( 1 ) پروردگار تو از راه مخفی به زنبور عسل القاء كرد .
" وحی " همان فهماندن است از راه نهانی ، از راهی غير از راههای‏
معمولی . همان قدرتی كه در زبان علم غريزه ناميده می‏شود و قرآن آن را به‏
نام وحی ناميده است ، هميشه همراه اين موجود بوده است و او است كه اين‏
موجود را هدايت و رهبری می‏كند . ولی انسان اينطور نيست ، آنطور آفريده‏
نشده است . به انسان قدرتی داده شده است كه ما نام آن را " عقل " يا
" ابتكار " می‏گذاريم . انسان دارای قوه ابتكار است اما حيوان ابتكار
ندارد . اين اساس مطلب است .
ابتكار يعنی نقشه تازه خلق كردن ، نقشه جديد آفريدن . حيوان همان چيزی‏
را كه از طريق وحی به او فهمانده شده است
پاورقی :
1 - سوره نحل ، آيه . 68

می‏داند ، ديگر قادر نيست از پيش خود چيزی خلق كند يعنی نقشه‏ای را با
فكر خودش طرح بكند ، ولی انسان قادر است چون به انسان يك همچو قوه‏
عجيبی داده شده است . غريزه را از او گرفته‏اند و به او گفته‏اند تو در
پرتو اين قوه بايد زندگی بكنی . البته انسان دارای وحی هست به اين معنی‏
كه برای بعضی از افراد او كه پيغمبران باشند در مسائلی كه پای حس و عقل‏
به آنجا نمی‏رسد وحی به كمك می‏آيد كه انسان را رهبری كند ، ولی قوه‏
ابتكار را از او نگرفته‏اند ، قوه ابتكار دارد و در حدودی كه از اين قوه‏
ساخته است وحی كاری ندارد . چون انسان دارای يك همچو قوه و قدرتی هست‏
زندگی او در خلقت از صفر بايد شروع بشود و از صفر هم شروع شده است ،
بعد با قوه ابتكار خودش قدم به قدم جلو می‏رود و وضع زندگی خودش را
تغيير می‏دهد ، از مرحله‏ای وارد مرحله ديگر می‏شود ، از عهدی به عهدی ديگر
می‏رود ، نتيجه اينست كه به اصطلاح تمدن انسان دوره‏هائی دارد و تمدن حيوان‏
دوره‏هائی ندارد . اينكه می‏گويند مقتضيات زمان تغيير می‏كند ، راست‏
می‏گويند . علت تغيير كردنش هم همين جهت است كه با طرز خلقت انسان‏
مربوط است . مقتضيات زمان برای حيوان عوض نمی‏شود ولی برای انسان عوض‏
می‏شود . در حيوان حس تجدد و نوخواهی وجود ندارد ، در انسان وجود دارد .
زمان او يكنواخت است ولی زمان انسان يكنواخت نيست . حيوان مكلف‏
نيست يعنی مسؤوليت روی دوش حيوان گذاشته نشده است ، يك ماشين خودكار
است ، ولی انسان مسئول كار خودش است .
تكليف ، وظيفه و مسؤوليت ، همان چيزی است كه قرآن از

آن به نام امانت ياد كرده است . امانت را بر زمين و آسمانها و كوهها (
البته اينها به عنوان نمونه ذكر شده‏اند ، منظور تمام مخلوقات است )
عرضه داشتيم هيچكدام حاضر نشدند كه آن را بپذيرند چون استعدادش را
نداشتند . تنها انسان بود كه حاضر شد بار امانت تكليف و مسؤوليت را به‏
دوش بگيرد يعنی گفت خدايا ! مسؤوليت را من به عهده می‏گيرم ، آن راه‏
كمال و سعادت را من با پای خودم طی می‏كنم به حكم اين نيروی عجيبی كه به‏
من داده‏ای كه نيروی ابتكار است ، نيروی عقل است ، نيروی خلاقيت است .
از همين جا يك مطلب ديگر هم پيدا می‏شود يعنی يك تفاوت پيدا می‏شود و
آن اينست : حيوانها همانطوری كه در زندگی اجتماعيشان ترقی و تكامل‏
ندارند ، انحراف هم ندارند ، سقوط هم ندارند . همانطوری كه بالا رفتن‏
ندارند ، پائين آمدن هم ندارند . يعنی شما نمی‏توانيد مثلا در ميان‏
زنبورهای عسل ، گروهی را پيدا بكنيد كه اينها تدريجا دچار فساد و انحراف‏
شده باشند ، اخلاقشان فاسد شده باشد ، نظامات خودشان را عوض كرده باشند
، خلاف كرده باشند و در نتيجه اين كار از ميان رفته باشند ، اما انسان‏
اين هم در كارش هست ، يعنی فساد و انحراف هم در انسان امكان دارد .
همانطوری كه انسان ممكن است راه پيشروی را بپيمايد ، ممكن است كه به‏
سقوط و تباهی هم برود . هر دو راه به رويش باز است . همانطوری كه ممكن‏
است در زمان به واسطه استعداد عقلانی و علمی خودش جلو برود ، ممكن است‏
در اثر خودخواهی و هواپرستی از جاده ترقی منحرف شود ، به سراشيبی سقوط
وارد گردد . امكان سقوط و انحراف برای انسان از دو راه است ، يكی از
راه

ظلم و ستمگری و حقوق يكديگر را پايمال كردن و از مسير عدالت خارج شدن ،
و ديگر از راه جهالت . جهالت يعنی چه ؟ يعنی اشتباه كردن . حيوانها اين‏
چيزها را ندارند . البته گاهی به ندرت اتفاق می‏افتد ولی نه آنطوری كه‏
برای انسان پيش می‏آيد كه يك قومی را فاسد می‏كند . مثلا می‏گويند ممكن‏
است اشتباهی برای دسته كارگر زنبور عسل پيدا بشود . افراد كارگر مأمورند
كه گلهای خوشبو و لطيف را پيدا كرده و آنها را بمكند و عسل تهيه كنند .
گاهی اشتباها بجای يك گل لطيف و خوشبو يك گل بدبو را می‏مكند اما اين‏
اشتباه بسيار كوچك است و زود هم جبران می‏شود . مأمورينی در كندو هستند
كه وقتی زنبورهای كارگر وارد می‏شوند دهان آنها را بو می‏كنند می‏بينند
وظيفه خودشان را خوب انجام داده‏اند يا نه . اگر ديدند بد انجام داده‏اند
فورا يك محكمه از محكمه صحرائی سريعتر تشكيل می‏دهند و با اسلحه‏ای كه‏
دارند همانجا آنها را معدوم می‏كنند . اينست كه در آيه كريمه قرآن بعد از
بيان عرض امانت بر مخلوقات و امتناع تمام مخلوقات از پذيرش آن و
پيشقدم شدن انسان ، بلافاصله می‏فرمايد : « انه كان ظلوما جهولا » انسان‏
موجود بسيار ستمگری است ، انسان موجود بسيار نادانی است . اين دو
استعداد يعنی استعداد ترقی و تكامل از يك طرف ، و استعداد و امكان سقوط
و انحراف از طرف ديگر به واسطه ظلم يا جهل ، از يكديگر تفكيك نمی‏شود .
آيه ديگری در قرآن به همين مضمون هست ، اول سوره دهر : « هل اتی علی‏
الانسان حين من الدهر لم يكن شيئا مذكورا 0 انا خلقنا الانسان من نطفه‏
امشاج نبتليه فجعلناه سميعا بصيرا 0 انا »

« هديناه السبيل اما شاكرا و اما كفورا »( 1 ) . آيا برانسان گذشته است‏
زمانی كه هيچ نبوده است ؟ يك چيزی كه نام برده بشود نبوده است ؟ ما
انسان را از يك نطفه و ماده‏ای آفريده‏ايم كه در آن ماده استعدادهای‏
گوناگون وجود دارد و به موجب همان استعدادها ما انسان را مورد آزمايش‏
قرار می‏دهيم و آزادش می‏گذاريم .
آزمايش يعنی چه ؟ آزمايش به چه وسيله ؟ آزمايش به وسيله تكليف و
مسؤوليت . يعنی تكليف و مسؤوليت به عهده او قرار می‏دهيم و آزادش‏
می‏گذاريم و می‏گوئيم خودت می‏دانی ، اين راه است و اين چاه ، اگر راه را
رفتی به سعادت می‏رسی و اگر به طرف چاه رفتی منحرف شده‏ای و سقوط خواهی‏
كرد . « و جعلناه سميعا بصيرا »ما انسان را شنوا و بينا قرار داديم ،
سميع و بصير قرار داديم يعنی برای انسان چشم بينا و گوش شنوا قرار داديم‏
. بعد می‏فرمايد : « انا هديناه السبيل اما شاكرا و اما كفورا »راه را به‏
او نشان داديم، از اينجا ديگر با خود انسان است ، يا شاكر است يا كفور.
انسان تنها موجودی است كه يك همچو خلقت عجيبی دارد ، يك همچو سرشت‏
مركبی دارد . به موجب همين سرشت مركب است كه گاهی پيش می‏رود ، گاهی‏
عقب . به عبارت ديگر انسان زمان خود را می‏سازد ، گاهی زمان خود را خوب‏
می‏كند و گاهی بد ، برخلاف حيوان كه ساخته شده زمان و محكوم زمان است .
انسان تا حدودی خالق زمان خويش است و حيوان صددرصد مخلوق زمان خويش‏
است .
پاورقی :
1 - سوره دهر ، آيات 1 تا . 3

از همين جا ما به اين مطلب می‏رسيم كه تغييراتی كه در زندگی بشر پيدا
می‏شود دو نوع است : يك نوع تغييرات صحيح و يك نوع تغييرات ناصحيح ،
اعتلائی و غير اعتلائی .
پس يك مطلب ديگر را از اينجا نتيجه می‏گيريم و آن اينست كه اگر از
ما بپرسند آيا با تغييراتی كه در زمان پيدا می‏شود بايد هماهنگی كرد يا
بايد مخالفت كرد ، بايد اينجور جواب بدهيم كه با تغييرات زمان نه بايد
دربست هماهنگی كرد و نه در بست و صددرصد مخالفت كرد ، چون زمان را
انسان می‏سازد و انسان موجودی است كه می‏تواند زمان را در جهت خوبی تغيير
بدهد و می‏تواند زمان را در جهت بدی تغيير بدهد ، پس با تغييراتی كه در
جهت خوبی است بايد هماهنگی كرد و با تغييراتی كه در جهت بدی است نه‏
تنها نبايد هماهنگی كرد بلكه بايد مخالفت كرد .
اكنون سؤال ديگری پيش می‏آيد كه كدام تغييرات است كه بايد آنها را به‏
حساب ترقی و اعتلاء بگذاريم و كدام تغييرات است كه بايد آنها را به‏
حساب فساد و انحراف بگذاريم ؟ ما از كجا بفهميم كه يك تغيير اوضاع‏
خوب است و ما هم بايد هماهنگی بكنيم يا بد است و بايد مخالفت بكنيم ؟
مقياس آن چيست ؟
عقل برای انسان راهنمای خوبی است . عقل را خداوند به انسان داده است‏
برای اينكه راه كمال را از راههای انحراف تشخيص بدهد . وضع بشر نشان‏
می‏دهد كه بشر گاهی به حكم عقل راه صحيح را طی می‏كند ، گاهی به حكم اشتباه‏
و جهالت و هواپرستی راه انحراف را طی می‏كند .

يك مقياس كلی اينست كه ببينيم پديده‏هائی كه در زمان به وجود می‏آيد
چه عواملی باعث به وجود آمدن آنها شده است و در چه جهتی به وجود آمده‏
است ، يعنی عامل پديده مورد نظر كدام استعداد از استعدادهای گوناگون‏
انسانی است ، و [ ببينيم آن پديده ] برای چه منظوری بوجود آمده و چه‏
آثاری دارد ؟ بايد ببينيم آنچه كه در زمان پيدا شد آيا محصول عقل و علم‏
بشر است يا چيز ديگری دخالت كرده است ؟ شما هر چيزی را كه ديديد در
زمان پيدا شد اگر روی آن حساب بكنيد ، گاهی می‏بينيد صددرصد محصول علم و
عقل است ، و گاهی می‏بينيد محصول علم هست اما نه علم آزاد بلكه علم‏
بيچاره اسير . مثلا علمی در دنيا هست به نام علم فيزيك . بعضی از علما
زحمت كشيده‏اند و اين علم را پيش برده‏اند . يكی از مباحث اين علم بحث‏
مربوط به نور است . مبحث نور از مباحثی است كه هزاران سال است بشر
درباره آن تحقيقاتی دارد كه حقيقت نور چيست ؟ انسان كه می‏بيند ، چطور
می‏شود كه می‏بيند ؟ انعكاس و انكسار نور چگونه است ؟ نور چه قوانينی‏
دارد ؟ يكی از علمای اسلامی مردی است به نام " ابن الهيثم " كه يك‏
رياضيدان و فيزيكدان فوق العاده‏ای می‏باشد ، مخصوصا درباره نور مطالعات‏
عجيبی كرده است كه اروپائيها بسياری از عقايدشان درباره نور را به اقرار
خودشان از اين مرد گرفته‏اند . كتاب " المناظر " ابن الهيثم اكنون در
دست است . يكی از اكابر دانشمندان اروپائی " راجر بيكن " است كه از
معاريف نوابغ اروپا است و در حدود قرن دوازدهم ميلادی می‏زيسته است .
اين مرد از حوزه اندلس اسلامی استفاده كرده

است و همه چيز خود را مديون ابن الهيثم می‏داند . " ويل دورانت " در
كتاب " تاريخ تمدن " و همچنين " گوستاولوبون " در " تاريخ تمدن‏
اسلام و عرب " از قول خود راجربيكن می‏نويسد كه اين مرد با صراحت می‏گويد
استاد اصلی من در اين علم ، ابن الهيثم است و من از كتابهای او استفاده‏
كرده‏ام . البته بعدها مبحث نور را خيليها پيش برده‏اند .
در اثر شناختن نور و كيفيات نور ، بشر مسئله عكس و عكسبرداری و
فيلمبرداری را آموخته است . اين موضوع كار علم است . آيا علم در اينجا
پيشروی كرد يا نه ؟ البته كه پيشروی كرد . از اين راه چه استفاده‏ها كه‏
بشر می‏تواند ببرد !
علم كار خودش را می‏كند ، كشف و اختراع خودش را می‏كند ، يك دفعه يك‏
آدم پول پرست هواپرست پيدا می‏شود و آن را وسيله برای خالی كردن جيب‏
مردم و ضمنا فاسد كردن اخلاق مردم قرار می‏دهد ، از اين علمی كه بشر پيدا
كرده است فيلمهای فاسد كننده منحرف كننده ايجاد می‏كند ، يعنی علم را به‏
اسارت می‏برد ، از اين علم فيلمهای فاسدی تهيه می‏كند كه نتيجه‏اش خراب‏
كردن اخلاق مردم است . آن وقت آيا ما می‏توانيم فلان فيلم سينمائی را قبول‏
بكنيم و بگوئيم پديده اين قرن است ، محصول علم است ؟ می‏گوئيم نه ، اين‏
فقط محصول علم نيست ، محصول علم و چيز ديگری است ، محصول شهوت شهوت‏
پرستان است كه علم را در خدمت خودش گرفته است و يك همچو چيزی به‏
وجود آورده است .
مثال ديگری عرض می‏كنم : علم ديگری در دنيا پيشروی

علت تغيير مقتضيات زمانها

« انا عرضنا الامانه علی السموات و الارض والجبال فابين ان يحملنها و
اشفقن منها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا »( 1 ) .
اين آيه شريفه قرآن كه تلاوت شد از آيات بسيار پرمعنی قرآن كريم است‏
. اينكه عرض می‏كنم پرمعنی است ، با اينكه همه آيات قرآن پرمعنی می‏باشد
، از اين نظر است كه بعضی از آيات قرآن به شكلی مطلب را عرضه می‏دارد
كه مردم را وادار به تفكر و تعمق می‏كند .
قرآن كريم زياد به تفكر دعوت می‏كند يا به طور مستقيم و يا غير مستقيم‏
. دعوتهای مستقيم قرآن كريم به تفكر همان آياتی است كه رسما موضوع تفكر
را عنوان كرده است ، بی فكری را مذمت و ملامت كرده است : « ان شر
الدواب عند الله الصم البكم الذين لا يعقلون »( 2 ) بدترين جنبندگان در
نظر خدا كدامند ؟ آيا آنهائی هستند
پاورقی :
1 - سوره احزاب ، آيه . 72
2 - سوره انفال ، آيه . 22

كه ما آنها را نجس العين می‏خوانيم ؟ يا بدترين حيوانات آنهائی هستند كه‏
ضرب المثل كودنی هستند ؟ نه ، بدترين جنبندگان در نظر خدا و با مقياس‏
حقيقت عبارت است از انسانهائی كه گوش دارند و كرند ، زبان دارند و
گنگ و لالند ، قوه عقل و تميز به آنها داده شده است ولی آن را به كار
نمی‏اندازند و فكر نمی‏كنند . نظير اين آيه كه دعوت به تعقل شده است در
قرآن زياد است .
يك سلسله آيات داريم كه غيرمستقيم مردم را به تعقل دعوت كرده است .
آنها هم چند دسته‏اند و نمی‏خواهيم همه آنها را عرض كنيم چون از مطلبی كه‏
در نظر گرفته‏ام دور می‏مانيم . يك دسته از اين آيات آياتی است كه مطلبی‏
را با شكل و صورتی طرح می‏كند كه عقل را بر می‏انگيزد به تفكر كردن و تأمل‏
كردن . اين خود يك روش خاصی است كه برای تحريك عقول به كار برده شده‏
است . از جمله همين آيه است . در اين آيه كه در موضوع انسان است ، به‏
شكلی مطلب بيان شده كه انسان وقتی اين آيه را تلاوت می‏كند فورا چند
علامت سؤال در جلو خودش می‏بيند . « انا عرضنا الامانه علی السموات و
الارض و الجبال فابين ان يحملنها و اشفقن منها و حملها الانسان انه كان‏
ظلوما جهولا ». ما امانت را بر آسمانها و زمين عرضه كرديم . اين امانت‏
چيست ؟ كدام امانت است ؟ چگونه عرضه كرديم ؟ بر كی عرضه كرديم ؟ بر
آسمانها و بر زمين و كوهها . چگونه امانتی را می‏شود بر آسمان و زمين و
كوه عرضه كرد ؟ امانت را ما عرضه داشتيم بر آسمانها ، بر زمين و بر
كوهها اما آنها از اينكه اين امانت را بپذيرند امتناع كردند . كلمه‏
« ابين يحملنها »آمده است ، يعنی امتناع كردند از اينكه اين امانت را

به دوش بگيرند . معلوم می‏شود نوع امانت نوعی است كه اين موجودات كه‏
اين امانت بر آنها عرضه شده است بايد تحمل بكنند ، به دوش بگيرند ، نه‏
صرف اينكه بپذيرند . شما در امانتهای معمول می‏گوئيد كه فلانی فلان امانت‏
را پذيرفت ، نمی‏گوئيد به دوش گرفت . اما اينجا قرآن كريم می‏فرمايد
اينها امتناع كردند از اينكه اين امانت را به دوش بگيرند . اين "
امانت به دوش گرفتن " موضوعی در ادبيات عربی و فارسی شده است . حافظ
می‏گويد : آسمان بار امانت نتوانست كشيد قرعه فال به نام من ديوانه زدند
« و حملها الانسان »اما انسان اين امانت را به دوش گرفت . فورا اين‏
سؤال پيش می‏آيد كه ما همه انسانها را می‏بينيم ولی روی دوش آنها چيزی‏
نمی‏بينيم . كدام بار است كه بر دوش انسانها گذاشته شده است ؟ پس‏
معلوم می‏شود اين شكل ديگری است ، يك امانت جسمانی نبوده است كه خدا
يك جسمی را عرضه بدارد به زمين ، بگويد نه ، به كوهها ، بگويد نه ، به‏
آسمانها ، بگويد نه ، ولی به انسان بگويد تو ، انسان بگويد بلی من حاضرم.
بعد می‏فرمايد : « انه كان ظلوما جهولا » انسان كه تنها موجودی بود كه‏
حاضر شد اين امانت را به دوش بگيرد ظلوم است . " ظلوم " از ماده ظلم‏
است . ظلم يعنی ستمگری . ظلوم مبالغه در ظالم بودن است . اين موجودی كه‏
اين امانت را به دوش گرفت بسيار ستمگر است . جهل به معنی نادانی ، و
جهولا مبالغه در نادانی است : و بسيار نادان هم هست . اين باز يك سلسله‏
سؤالهای ديگر به وجود می‏آورد : آيا خدا كه اين امانت را عرضه داشت ،
عرضه داشت كه بپذيرند و به دوش بگيرند يا عرضه داشت كه به

دوش نگيرند ؟ مسلم عرضه داشت كه به دوش بگيرند . حالا كه هيچ مخلوقی به‏
خود اجازه نداده است و جرأت نكرده است كه اين امانت را به دوش بگيرد
و تنها در ميان صف مخلوقات ، انسان قدم جلو گذاشته و گفته من حاضرم ،
حالا كه قبول كرده چرا اين موجود را قرآن ظلوم و جهول خوانده است ؟
اين قسمت آخر يعنی موضوع ظلوم و جهول بودن ، بعد از موضوع امانت ، از
مشكل‏ترين موضوعاتی بوده است كه هميشه علمای اسلامی ، مفسرين ، عرفا ، روی‏
اين موضوع فكر می‏كردند كه معنی ظلوم و جهول بودن چيست ؟
اينكه عرض كردم اين آيه يك آيه پرمعنی می‏باشد مقصودم همين بود كه‏
عرض كردم . يعنی اين آيه كريمه با زبانی مطلبی را بيان كرده است كه خود
به خود سؤالات زيادی را ايجاد می‏كند و عقل بشر را وادار به فكر و انديشه‏
می‏كند .
البته از نظر تمام مفسرين و از نظر اخبار شيعه و سنی هيچ جای ترديد
نيست كه اين امانت از نوع امور جسمانی و مادی نبوده است بلكه يك امر
معنوی است . يعنی در ميان مخلوقات يك امری است كه خدا اسم آن را
امانت گذاشته است . حالا چرا اسم آن را امانت گذاشته است بماند ، بلكه‏
توفيقی پيدا شد و عرض كرديم . يك موضوعی بوده كه خدا نام آن را امانت‏
گذاشته است و در عالم تكوين بر تمام مخلوقات عرضه كرده ولی آنها
نتوانستند به دوش بگيرند يعنی استعداد آن را نداشتند .
معنای عرضه كردن چيست ؟ معنای عرضه كردن اينست كه هر كمالی و هر فيضی‏
از ناحيه خدا بر تمام مخلوقات عرضه

می‏شود ، فقط آنكه استعداد دارد می‏پذيرد و آنكه استعداد ندارد نمی‏پذيرد .
می‏توانيد مثال بزنيد به پيغمبری ، به امانت ، به علم و به هر چه كه‏
بخواهيد . آيا اين موهبت كه نامش رسالت است از طرف خداوند به بعضی‏
از انسانها عرضه می‏شود و از بعضی ديگر مضايقه می‏شود ؟ يعنی پيغمبری را به‏
پيغمبر عرضه كردند پذيرفت ، به من عرضه نكردند ، اگر به من هم عرضه‏
می‏كردند می‏پذيرفتم ؟ يا نه ، آن حقيقتی كه نامش وحی است ، رسالت است‏
، نبوت است ، يك حقيقتی است كه از ناحيه خداوند هيچگونه مضايقه‏ای [
در عرضه آن ] نيست ، آن حقيقت بر همه مخلوقات عرضه می‏شود ، به سنگ هم‏
اگر بتواند بپذيرد می‏دهند ولی سنگ نمی‏تواند بپذيرد ، حيوان نمی‏تواند
بپذيرد ، انسانها هم نمی‏توانند بپذيرند مگر افراد بخصوصی .
آن امانت هم كه خدا می‏فرمايد عرضه داشتيم ، بر تمام مخلوقات عرضه‏
كردند و هيچكدام از مخلوقات نتوانستند آن را بپذيرند مگر انسان .
پس تا اينجا می‏فهميم كه در انسان يك استعدادی وجود دارد كه در
موجودات ديگر آن استعداد وجود ندارد . انسان چون استعداد آن را داشت به‏
او داده شد .
حالا آن امانت چيست ؟ ما از خود همين كلمه « يحملنها » می‏توانيم‏
بفهميم چيست . معلوم می‏شود يك امری است كه به دوش گرفتنی است .
البته جسمانی و مادی نيست ولی تحمل كردنی است . وقتی به اخبار و
روايات مراجعه می‏كنيم می‏بينيم آن چيزی كه تفسير می‏كرده‏اند با همين معنی‏
جور در می‏آيد . آن امانت

چيست ؟ گفتند تكليف و وظيفه و قانون . يعنی اينكه زندگی انسان زندگی‏ای‏
باشد كه او بايد در پرتو تكليف و وظيفه آن را صورت بدهد يعنی برای او
وظيفه معين بكنند و او هم بار تكليف ، بار قانون ، بار مسؤوليت را به‏
دوش بگيرد ، و اين همان چيزی است كه در غير انسان وجود ندارد يعنی غير
انسان ، همه مخلوقات و موجودات وظايفی را كه انجام می‏دهند بدون تحمل‏
مسؤوليت است ، روی اجبار و الزام است . تنها انسان است كه می‏شود برای‏
او قانون طرح كرد و او را مختار و آزاد گذاشت و به او گفت اگر راه‏
سعادت را می‏خواهی طی كنی بايد از اينجا بروی و اگر راه بدبختی را
می‏خواهی بروی از اين طرف ، و در هر حال اختيار با خودت است ، حالا اين‏
تو هستی و اين راه . اين موضوع نامش تكليف است .
مطلبی كه تا اينجا عرض كردم يك مطلب مقدماتی بود ، بعد راجع به آن‏
باز هم توضيح خواهم داد .
بايد اول عرض بكنم كه در اين شبها راجع به چه موضوعی می‏خواهم صحبت‏
بكنم . حقيقتش اينست كه خودم مردد بودم ، و طبع من هم هميشه اينجور
است كه می‏خواهم موضوعی را عنوان بكنم كه مورد احتياج است و شبهای‏
متوالی در اطراف همان موضوع صحبت بكنم تا آن را حلاجی كرده و حل بكنم ،
و از طرف ديگر فكر من هميشه اينست كه مسائلی را عنوان بكنم كه كمتر
درباره آنها فكر و بحث می‏شود .
در ميان موضوعاتی كه به نظر رسيد ، يك موضوع بيشتر جلب توجه كرد كه‏
درباره آن بحث بكنم و البته اگر ببينم مستمعين