از قرن شانزدهم ميلادى كه آسيا و افريقا ميدان تاخت و تاز استعمارگران حادثه‏جوى غرب شد، علاوه‏بر بدعتها و رسوم نوظهور در شؤون زندگى، واژه‏ها و اصطلاحات تازه نيز در بين مردم اين كشورها رواج‏پيدا كرد كه يكى از آنها كلمه «سياست‏» است. اين واژه در احاديث و متون قديم عربى به معنى فرماندهى واداره و امر و نهى و تربيت‏به كار رفته است، ولى در عصر استعمار و بر اثر رفتار رياكارانه غربيها با ملل شرق،اكنون غالبا در معنى نفاق و قريب و دورويى استعمال مى‏شود.

كلمه «سياست در قرآن مجيد نيامده است ليكن در اخبار و آثار، زياد ذكر شده است.

در نهج‏البلاغه (حكمت‏شماره 437) مى‏خوانيم: «والعدل سائس عام‏» (عدل و داد سياستى است‏همگانى)، يا دادگر و دادگستر، سياستمدارى است عمومى. و در ضمن نامه‏اى به معاويه چنين آمده است:«و ما انت و الفاضل والمفضول والسائس و المسوس...» (تو كجا و تشخيص فاضل از مفضول وسياست‏كننده از سياست‏شونده كجا؟). و در نامه‏اى ديگر چنين آمده است: «و متى كنتم يا معاويه ساسة‏الرعية و ولاة امرالامة؟» يعنى كى شما بنى‏اميه- اى معاويه- ياست‏دار امت و حاكم بر لت‏بوده‏ايد با كدام‏سابقه درخشان؟

در كتاب غرر و درر نيز در اطراف مفاهيم سياست جمله‏هاى كوتاهى آمده كه از جمله فرموده است:

«آفت زمامداران و رؤسا ضعف بينش سياسى است‏» (شرح غرر خوانسارى، ج 3، ص 103).

«آراستگى سياست، دادگرى و عدل‏پرورى است‏بهنگام حكومت، و عفو و بخشش است در وقت قدرت‏و توان‏» (همان ماخذ، ص 375).

«نكويى سياست‏بپا داشتن و زنده‏دل نگاه داشتن ملت است‏» (همان ماخذ، ص 384) .

«تدبير نيكو و پرهيز از اسراف و ولخرجى زينت و آراستگى سياست است‏» (همان ماخذ، ص 385).

پس، ملاحظه مى‏كنيم كه سياست در سخنان على عليه السلام به طور مكرر و به صورت عميق ذكر شده است.

در كتب معاجم و فرهنگهاى لغت و ادب اسلامى نيز مطالبى پيرامون كلمه سياست مى‏بينيم.

در مجمع‏البحرين آمده است: «ائمه به ساسة العباد توصيف شده و امام، عارف با سياست معرفى گشته‏است. و در خبر است كه انبيا امر سياست‏بنى‏اسرائيل را به عهده داشتند و اصل سياست‏به معنى تصدى امرامت و قيام به مصالح مردم است‏» (ج 4، ص 78، چ مرتضوى).

در قاموس راجع به ريشه سياست آمده است: «سوس، ريشه را گويند; ريشه‏اى كه شيرين است ليكن شاخه‏آن تلخ. و سست الرعية سياسة: ملت را سياست كردم سياستى. يعنى امر و نهى كردم، فرمان دادم وبازداشتم‏» (ج 2، ص 222). در لغت‏نامه دهخدا به نقل از چندين ماخذ مى‏نويسد: «سياست: پاس داشتن‏ملك، نگهدارى، حراست، حكم راندن بر رعيت، رياست و داورى‏».

در دعاى جامعه كبيره مى‏خوانيم: «وانتم ساسة‏العباد».

پس، از مطالب فوق چنين دستگير مى‏شود كه سياست و مشتقات آن در معارف اسلامى فراوان به كاررفته و از نظر فقه‏اللغة مى‏توان گفت كه سياست‏يك سلسله تدابير و طرحها و برنامه‏هايى است كه هر چندممكن است تلخ و ناگوار به نظر آيد ليكن در دراز مدت و به طور ريشه‏اى و در اصل و جوهر، مفيد وثمربخش است و اگر امروز از كلمه سياست در اذهان مردم، شيطنت و خدعه و نيرنگ و سالوس تداعى‏مى‏شود، مظلوميتى است كه براى اين واژه پيش آمده است، همانند ظلمى كه بر سر كلمات زيبايى چون‏استعمار، توده، حقوق بشر و امثال آن آمده است.

از سال 1498 ميلادى كه واسكو دوگاما دريانورد پرتغالى راه دريايى اروپا را به هند كشف كرد و در بندركاليكوت پياده شد، پاى استعمار غربى هم به آسيا باز گشت. ابتدا پرتغاليها و اسپانياييها و هلنديها و سپس‏فرانسويها و انگليسيها و آلمانيها و سرانجام روسها و امريكاييها با به كار گرفتن تمام وسايل استعمار مثل‏كشيش و راهبه و پزشك و پرستار و معلم و امدادگر و بازرگان و خبرنگار و ... و از طريق كليسا و دير ومدرسه و بيمارستان و كارخانه و تجارتخانه و بنيادهاى به اصطلاح خيريه، در قلب كشورهاى شرقى جا بازكردند و بعد هم قدرتهاى نظامى و اقتصادى خود را تحميل نمودند و بازارها و خطوط بازرگانى واستراتژيك و مخابراتى را به اشغال خود درآوردند.

اما از همه خطرناكتر استعمار مغزها بود. مهاجمان استعمارگر نه تنها زمامداران و دولتمردان و سرداران‏و زمينداران و رؤساى عشاير و شخصيتهاى اقتصادى و مالى كشورهاى تحت‏سلطه را مرعوب و مجذوب‏كردند بلكه شرق را پايگاه سلطه خود ساختند و بر مقدسات و فرهنگ شرقيان هجوم بردند و با نقشه‏هاى‏دقيق و جوانان را به سوى كشور خود جذب كردند و زبان و رسوم و عادات خويش را در بين ملل شرق رواج‏دادند تا جايى كه آنها را با فرهنگ اصيل خود بيگانه ساختند و در نتيجه آنان به تحقير دين و شعائر ملى وفرهنگى خويش كمر بستند و سنن و رسوم مذهبى و ملى را كه سد محكمى در برابر نفوذ بيگانگان بود، ازياد بردند و به فرنگى مآبى افتخار كردند.

برنامه‏هاى استعمارى، چه استعمار كهنه و چه استعمار نو، چه در آسيا و چه در اقريقا، چه در بلاداسلامى و چه در كشورهاى مسيحى و هندو و بودايى و ...، اگر در وسيله اختلاف داشت در هدف يكسان‏بود و در تفرقه افكنى و شكستن معيارهاى روحانى و اخلاقى و قطع پيوستگيهاى گذشته و وابسته كردن‏رژيمهاى محلى و شيوع جهل و فقر و ترس و ظلم و بيمارى و اعتياد و ... خلاصه مى‏شد. در بين هر ملتى كه‏پاى استعمار غرب باز شد، ميان علم و دين، و دين و سياست‏شكاف افتاد. مذاهب و آراء و احزاب تازه پيداشد و بدعتهاى الحادى و اقليتهاى گوناگون ظهور كرد و از مكاتب فكرى ضدمذهبى پشتيبانى و تشويق به‏عمل آمد. لااباليگرى و بى‏تعصبى و ادبيات و هنر و موسيقى اغواكننده روزافزون گشت و انجمنهاى سرى‏به منظور رخنه كردن در اعماق جوامع مترقى و شكستن مقاومتهاى دينى و اخلاقى با كمك طرفداران قسم‏خورده و سرسپرده تاسيس گرديد و همه آن چيزهايى كه موجب حماسه و سلحشورى و مقاومت ملى‏مى‏شد، ناتوان يا نابود شد.

تفرقه و نفاق

اين ماجراى تلخ از همان سالهاى اول ظهور اسلام در بين مسلمانان چهره كريه خود را نشان داد. به‏همين جهت است كه مى‏بينيم على عليه السلام كه نمونه عينى يك سياستمدار بزرگ مسلمان است، در خطبه‏ها ونامه‏هاى خود اين جريان را افشا مى‏كند و سردمداران نفاق و دشمنان دوست‏نما را با شديدترين عبارات‏مورد حمله قرار مى‏دهد و آنان را منافق و حزب شيطان مى‏خواند. در خطبه 194 چنين مى‏فرمايد:

اوصيكم، عبادالله، بتقوى الله، واحذركم اهل النفاق، فانهم الضالون المضلون، والزالون المزلون، يتلونون‏الوانا، و يفتنون. افتنانا، ويعمدونكم بكل عماد و يرصدونكم (يسدونكم) بكل مرصاد قلوبهم دوية،وصفاحهم نقية. يمشون الخفاء، و يدبون الضراء وصفهم دواء، و قولهم شفاء، و فعلهم الداء العياد، حسدة‏الرخاء، و مؤكدو (مولدوا) البلاء و مقنطور الرجاء لهم بكل طريق صريع، والى كل قلب شفيع، و لكل شجودموع. يتقارضون الثناء . و يتراقبون الجزاء: ان سالوا (ساقوا) الحقوا، و ان عذلوا كشفوا، و ان حكموااسرفوا. قد اعدوا لكل حق باطلا، و لكل قائم مائلا. و لكل حى قاتلا، و لكل باب مفتاحا، و لكل ليل‏مصباحا. يتوصلون الى الطمع بالياس ليقيموا به اسواقهم، و ينفقوا به اعلاقهم. يقولون فيشبهون، و يصفون‏فيموهون. قد هونوا الطريق (الدين)، و اضلعوا المضيق فهم لمة الشيطان، وحمة النيران: «اولئك حزب‏الشيطان، الا ان حزب الشيطان هم الخاسرون‏»

اى بندگان خداى، شما را به خدا ترسى سفارش مى‏كنم و از اهل نفاق برحذر مى‏دارم. منافقان هم خودگمراهند و هم ديگران را گمراه مى‏كنند; هم خود خطاكارند و هم ديگران را به راه خطا مى‏برند. آنها به‏رنگهاى مختلف در مى‏آيند و براى فريبكارى شيوه‏هاى بسيار دارند. به هر وسيله در پى شما هستند و در هركمينگاه در انتظار شما نشسته‏اند. دلهايشان بيمارى‏زاست اما چهره‏هايى شسته و پاكيزه دارند. به آهستگى‏گام برمى‏دارند اما مثل مرض آرام‏آرام در تن شما مى‏خزند. وضعشان به دوا و حرفشان به شفا مى‏ماند اماكارشان درد بى‏درمان است. به آسايش ديگران حسد مى‏برند و بند بلا را محكم مى‏كنند و رشته اميد رامى‏گسلند. در هر راهى، افتاده‏اى و به سوى هر دلى، شفيعى و براى هر غصه‏اى، اشكى آماده دارند. به‏يكديگر ثنا و ستايش وام مى‏دهند و انتظار معامله بمثل و پاداش دارند. در سؤال اصرار مى‏ورزند و ملامت‏كسان را بر سر جمع به رخ ايشان مى‏كشند و در صدور حكم عدالت را رعايت نمى‏كنند و اسراف مى‏ورزند.در برابر هر حقى، باطلى و براى هر راستى، كجى‏اى و براى هر زنده‏اى، كشته‏اى و براى هر درى، كليدى وبراى هر شبى، چراغى آماده كرده‏اند. نوميدى را به آزمندى پيوند مى‏دهند تا بازارهاى خود را داير بدارندو كالاهاى پرزرق و برق خود را رواج دهند. باطل را در لباس حق بر زبان مى‏آورند و ناسره را به شكل سره‏باز مى‏نمايند. راه را آسان نشان مى‏دهند اما گذرگاهها تنگ را پرپيچ و خم مى‏سازند. پس، ايشان ياران‏ابليس و زبانه آتش‏اند. آنان حزب شيطانند و حزب شيطان بى‏گمان زيانكار خواهد بود.

يك نگاه اجمالى به عملكرد سياستمداران عرب روشن مى‏سازد كه همه آنها در لزوم فدا كردن وسيله درراه هدف و عدم اعتقاد به مبدء ثابت و بى‏اعتنايى به مشروعيت مبادى و مقدمات اهداف سياسى، متفق‏اندو سياست آنها چه در رژيمهاى سرمايه‏دارى و چه در رژيمهاى سوسياليستى، چه در كشورهاى مذهبى و چه‏در رژيمهاى لامذهبى (سكولاريسم) هرگز بر اساس معنويت و اخلاق استوار نبوده است و اين همان راه‏بدفرجامى است كه در صدر اسلام به وسيله منافقان و بانيان مسجد ضرار ⁽¹⁾ و عمر و عاص‏ها و معاويه‏ها واشعث‏ها و ... و ناكثين و مارقين و قاسطين پيموده شده و همان جرثومه و مايه فساد است كه همه مذاهب ومكاتب دينى وا خلاقى عليه آن قيام كرده‏اند. متاسفانه تاريخ اسلام، بجز يك دوره بسيار كوتاه، پيوسته‏دستخوش همين سياستها و سياستمداران شرانگيز بوده است كه عدل و مساوات اسلامى را به رژيمهاى‏استبدادى و سرمايه‏دارى مبدل ساخته و آيات بينات را در راه مقاصد خود تاويل و تفسير كرده‏اند.

نخستين جمهورى اسلامى

بعضى از مورخان كوشيده‏اند دوران سى‏ساله حكومت‏خلفاى راشدين (11-40 ه.ق) را «جمهورى‏اسلامى‏» بنامند. اين اسم‏گذارى لااقل در مورد خلافت‏شصت و نه ماهه اميرالمؤمنين على عليه السلام صادق‏است. چون آن حضرت به اجماع مهاجر و انصار بر مسند خلافت نشست ⁽²⁾ و با وجود اختيارى كه در تاويل‏احكام داشت، گامى از قانون اساسى اسلام (قرآن) فراتر ننهاد. علاوه بر آنكه نخستين گردآورنده قرآن على‏عليه السلام بود، فقه و حقوق اسلامى را هم او تدوين فرمود و در دولت اسلامى اصول محاكمات و نظامات‏دادرسى و ادارى را بنيان نهاد. براى استانداران و سران سپاه و قضات و عمال خراج، آيين‏نامه ودستورالعمل نوشت و جامعه اسلامى را از نظر شغل و وظيفه طبقه‏بندى نمود و حدود و شرايط هر طبقه راتعيين فرمود. با اينكه از سوى پيغمبرصلى الله عليه وآله وسلم به خلافت و ولايت‏برگزيده و معرفى شده بود، پيوسته در مهام‏امور با مهاجر و انصار مشورت مى‏فرمود و هرگز استبداد راى نداشت و پيوسته در بين جمهور مردم و درمسجد و بازار يا در ميدان جنگ در بين مردم مى‏زيست.

خليفة‏الله واميرالمؤمنين

24 محرم 35 - 21 رمضان 40 ه.ق

در سالهاى اقامت رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم در مدينه، قبايل بدوى عربستان تبديل به ملتى مستقل با مذهب وقانون و حكومت واحد گشتند. در عهد خلافت عمر بن خطاب دامنه فتوحات عرب به ايران و روم و افريقاكشيده شد و تازيان چادرنشين با ملل متمدن ارتباط يافتند و در وضع زندگى و خوراك و پوشاك و فرهنگ ومعارف و معمارى و... آنها تغييرات محسوس پديد آمد. ثروتها و غنايم و برده‏هاى فراوان در مدينه جمع‏شد و علاوه بر اسيران ايرانى و رومى و ترك و افريقايى، عده زيادى از مسلمانان غيرعرب نيز بنا به مقاصدسياسى و دينى و اقتصادى به عربستان روى آوردند. رفته رفته زبان عربى زبان مشترك دنياى اسلام شد وآيين و رژيم اسلامى در بلاد مفتوحه استقرار يافت.

اما توسعه قدرت و ازدياد ثروت، اندك اندك تعصبات جاهلى را در اشراف عرب زنده كرد و آتش‏دشمنيهاى كهن قبيله‏اى كه در عهد رسول‏الله صلى الله عليه وآله وسلم زير خاكستر پنهان شده بود، دوباره زبانه كشيد و بين‏قرشى و غيرقرشى و عدنانى و قحطانى و حجازى و شامى و عرب و غيرعرب امتياز و اختلاف به وجودآمد. اعيان قريش مخصوصا بنى‏اميه در صدد جلب قدرت و ثروت بيشتر برآمدند و قداست و روحانيت‏اسلامى را فداى تعصبات جاهلى كردند... و اين وضع در اواخر خلافت عمر و در سراسر دوران خلافت‏عثمان ادامه داشت.

رفته رفته مهاجر و انصار از حكومت فتنه و نابرابرى به جان آمدند و به اجماع به سوى على عليه السلام شتافتندو او را با اصرار به خلافت‏برگزيدند. آن حضرت خود تقاضاى همگانى مسلمانان را در خطبه معروف‏«شقشقيه‏» چنين بيان مى‏كند:

فما راعنى الا والناس الى كعرف الضبع ينثالون على من كل جانب حتى لقد وطى‏ء الحسنان و شق عطا فى‏مجتمعين حولى كربيضة الغنم.

پس از كشته شدن عثمان، ناگهان جمعيت از هر سو مانند يال كفتار مرا در ميان گرفتند و به دامنم‏آويختند. كار اين ازدحام بدانجا كشيد كه نزديك بود پسرانم حسن و حسين زير دست و پاى مردم پايمال‏شوند و دو سوى جامه‏ام از هم دريده شد. مردم مثل گله گوسفند گرگ زده بى‏شبان مرا در ميان گرفتند.

و در سخن ديگرى چنين مى‏فرمايد:

قتداكوا على تداك الابل الهيم يوم وردها قد ارسلها راعيها، و خلعت مثانيها حتى ظننت انهم قاتلى او بعضهم‏قاتل بعض لدى.

مردم مانند شتران تشته‏اى كه ساربان مهارشان را گشوده و رهايشان كرده باشد و براى نوشيدن آب سراسيمه‏به سوى آبشخور بشتابند، به من روى آوردند تا جايى كه گمان بردم مى‏خواهند خون مرا بريزند يا اينكه دربرابرم با يكديگر بستيزند و يكديگر رابه قتل آورند.

و در خطبه ديگرى فرمايد:

فاقبلتم الى اقبال العوذ المطافيل على اولادها تقولون: البيعة، البيعة.

به سوى من روى آورديد چون ماده شتران كره‏دار كه به سوى بچه‏هاى خود شتاب گيرند، و همه‏مى‏گفتيد: بيعت، بيعت.

و در خطبه‏اى ديگر مى‏فرمايد:

ثم تداككتم على تداك الابل الهيم على حياضها يوم ورودها، حتى انقطعت النعل، و سقط الرداء.

مانند شتران تشنه كه در كنار آبشخورهاى خود، روزى كه نوبت آب خوردن آنهاست، ازدحام مى‏كنند وبه يكديگر تنه مى‏زنند، دور مرا گرفتيد و چندان فشار آورديد كه بند كفشم پاره شد و ردا از دوشم افتاد.

اشاره شد كه دوران زمامدارى على عليه السلام عصر حكومت الهى و جمهورى اسلامى بود، زيرا از بين صحابه‏تنها او بود كه به قول اقبال لاهورى «نمونه كامل مقام ولايت و خليفة‏اللهى و جامع دو نيروى علمى و عملى‏بود و نفس عاقله او بر ملك ظاهر و باطن هر دو پادشاهى مى‏كرد» ⁽³⁾ . على عليه السلام هرگز بت نپرستيده بود. نخستين مردى بود كه اسلام آورد ⁽⁴⁾ و نخستين مردى بود كه نماز گزارد ⁽⁵⁾ . از سوى رسول الله به ولايت‏مسلمانان و امارت مؤمنان انتخاب شد ⁽⁶⁾ . پسر خوانده و پرورش يافته و تعليم گرفته پيغمبر بود. ⁽⁷⁾ داماد و پدرفرزندان و سپهسالار و علمدار ⁽⁸⁾ و محرم اسرار و دبير رسائل و مامور ويژه رسول الله‏صلى الله عليه وآله وسلم بود. و سيد عرب ⁽¹⁰⁾ و سيد مسلمانان و امير مؤمنان و قاتل ناكثين و مارقيان وقاسطين و يعسوب دين ⁽¹¹⁾ و خانه علم ⁽¹²⁾ و باب مدينه علم ⁽¹³⁾ و خزانه علم ⁽¹⁴⁾ و صديق ⁽¹⁵⁾ و فاروق ⁽¹⁶⁾ و عبقرى ⁽¹⁷⁾ وولى‏الله ⁽¹⁸⁾ و يدالله ⁽¹⁹⁾ و حجة‏الله ⁽²⁰⁾ و بهترين انسانها و دادگرترين و دانشمندترين قاضيان ⁽²¹⁾ خوانده بود. به حكم‏رسول الله پيروى از او و دوستى او و اطاعت از او شرط قبول ايمان است ⁽²²⁾ و نافرمانى و دشمنى او موجب‏خروج از اسلام. ايمانش همسنگ زمين و آسمانها و گفته او گفته رسول الله و جان او جان محمدصلى الله عليه وآله وسلم‏بود. ⁽²³⁾ به گفته پيغمبر نگاه كردن به روى على عبادت شمرده مى‏شد ⁽²⁴⁾ و ضربت پيروزى آفرين او در روزخندق بر عبادت جن و انس برترى يافت. ⁽²⁵⁾ در هيچ جنگى مغلوب نگشت و نگريخت و هرگز بازوانش ازشمشير زدن خسته نشد... و اين شجاع فوق بشرى را با زهد و عبادت و ايثار و شفقت وجود و تواضع وبى‏اعتنايى به مال و مقام اينجهانى چنان در هم آميخته بود كه به صورت مظهر عجايب و جامع اضدادتجلى مى‏كرد و چنين جامعيتى در تاريخ زمامداران عالم هرگز ديده نشده است. مع‏ذلك، در مدت بيست وپنج‏سال زمامدارى سه خليفه پيش از خود، از وزارت و همكارى صميمانه با ايشان مضايفه نفرمود و تاقاطبه مردم تقاضا و اصرار نكردند، مقام خلافت را نپذيرفت. ⁽²⁶⁾

وظايف ادارى مقام خلافت

خلفاى راشدين جانشينان پيغمبر و رؤساى حكومت و بالاترين مقام دينى و دولتى و سياسى و نظامى‏بودند. در عهد آنان چيزى به نام «دولت‏» وجود نداشت و كلمه وزير در آن زمان فقط معنى ياور و مشاورمى‏داد. اما پيوسته جمعى از مهاجرين و انصار خليفه را در گرفتن تصميم يارى مى‏دادند. بعضى از اين‏مشاوران وظايف خاصى را بر عهده داشتند. مثلا در عهد ابوبكر، على عليه السلام سرپرستى اسيران جنگى و اداره‏روابط عمومى و مكاتبات را پذيرفته بود و عمر جمع‏آورى و اداره صدقات و اجراييات را بر عهده داشت.بعضى از صحابه كار فرماندهى و تجهيز سپاه را پذيرفته و بعضى ديگر سرپرست غنايم جنگى بودند وگروهى هم شغل فرماندارى و قضا و عامليت‏خراج را به عهده داشتند. در تمام دوران سى ساله خلفاى‏راشيدن كم و بيش وضع بر همين منوال بود و روش جمهورى مشورتى بر اساس قرآن و سنت رسول الله‏ادامه داشت. مقر خلافت و مركز حكومت اسلامى در عهد سه خليفه پيشين مدينه بود، ليكن على عليه السلام بنا به‏اسباب نظامى و سياسى به كوفه منتقل گشت. دفتر كار و محل ملاقات با مشاوران و عمال و رؤساى قبايل وساير مردم مسجد بود كه نماز را با مردم مى‏گزاردند و در دسترس همه قرار داشتند.

عدل و مساوات اسلامى

سياست جمهورى اسلامى در عهد على عليه السلام اين بود كه تعصبات نژادى و قومى و اقليمى و امتيازات‏طبقاتى همه در وحدت اسلامى ذوب شود و از همه ملل مسلمان بدون توجه به ميهن و رنگ و زبان آنهاملتى يكپارچه و متحدالهدف بر اساس شرايع اسلامى به وجود آيد. اين وحدت و مساوات، ذميان‏غيرمسلمان را هم كه به قوانين و نظام دولت اسلامى تسليم شده بودند شامل مى‏گرديد و فى‏المثل در دادگاه‏شرع بين خليفه مسلمين با يك كافر ذمى، حتى در تشريفات دادرسى، فرقى نبود.

در عهد سه خليفه پيشين به قوميت عربى توجهى خاص مبذول مى‏شد و بين عرب و موالى فرق‏مى‏گذاشتند. مثلا عمر توصيه مى‏كرد عربها در بلاد مفتوحه خصوصيات نژادى خود را حفظ كنند و باغيرعرب در نياميزند. او دستور داد در شبه جزيره عربستان غير از عربهاى مسلمان هيچ مليت ديگرى باقى‏نماند، ⁽²⁷⁾ تا افكار تازه در بين عربها پيدا نشود. به ترويج‏خواندن و نوشتن و كسب علوم- حتى علوم‏اسلامى- و حفظ و جمع‏آورى حديث و تفسير قرآن اهتمامى نداشت و براى حفظ قوميت عربى اكراه‏داشت دامنه فتوحات گسترده شود ⁽²⁸⁾ .

به موجب روايات اهل سنت، عمر در تقسيم عطا بين مجاهدان بدر با ساير مجاهدان فرق مى‏گذاشت وسهم قرشى را بيش از غيرقرشى مى‏داد. همچنين مسلمانان عرب را بر مسلمانان غيرعرب در غنيمت‏برترمى‏شمرد و بدين طريق اساس قوميت عربى را در اسلام بنيان نهاد. حتى او اجازه نمى‏داد عامه مردم با زنان‏قريش، و غيرعربها با عربها ازدواج كنند. ⁽²⁹⁾

به روايت ابن قتيبه - در عيون الاخبار- اگر يك عرب به پول محتاج مى‏شد و همسايه‏اى نبطى ولى‏مسلمان داشت، مى‏توانست او را به غلامى بفروشد (ان عمر بن الخطاب كان يقول: من كان جاره نبطيا واحتاج الى ثمنه فلبيعه). ⁽³⁰⁾

نمونه ديگر از احياى امتيازات طبقاتى عربى در عهد عمر، قصه عبادة‏بن صامت‏به شرح ذيل است:

عبادة‏بن صامت صحابى در بيت‏المقدس مردى نبطى را آنچنان زد كه از پاى درآمد. عمر آن وقت دربيت‏المقدس بود. خواست او را قصاص كند، عباده گفت: «اتقيد عبدك من اخيك؟» (آيا برادر خود را درقصاص خون يك نبطى كه مثل بنده توست مى‏كشى؟). خليفه وقتى اين سخن را شنيد از كشتن عباده‏صرف نظر كرد. ⁽³¹⁾

در عهد عثمان نيز رسوم جاهلى و در حال توسعه بود. بخصوص مروان بن حكم مشاور او و معاوية‏بن‏ابى‏سفيان استاندار شام در تقويت عنصر عربى- بويژه اموى - و متمركز ساختن ثروت و قدرت در بنى‏اميه‏و تصاحب اراضى مزروعى و دادن تيول به اعوان و اتباع خويش و تضعيف فكر مساوات اسلامى و قلع وقمع آن دسته از صحابه كه روش ثروت‏اندوزى را مخالف اسلام مى‏دانستند (مثل ابوذر غفارى)، از هيچ‏اقدامى فروگذار نكردند.

ولى اميرالمؤمنين على بن ابى‏طالب عليه السلام رعايت‏حال طبقه نادار و كارگر و كشاورز را وظيفه اول خليفه‏مسلمانان مى‏دانست. او پيوسته مانند فقيرترين افراد غذا مى‏خود و لباس مى‏پوشيد، ⁽³²⁾ بهاى پيراهنش‏هنگام خلافت از سه درهم و همه دارايى او بعد از شهادتش هفتصد درهم بود. ⁽³⁴⁾ مقام خلافت، على عليه السلام را بيشتر به مردم نزديك كرد. او هرگز فرقى بين ضعيف و قوى، و عرب و عجم، و ذمى و مسلمان‏در برابر شرع و قانون قائل نمى‏شد. ماموران دولت او در درجه اول وظيفه‏دار برقرارى عدل و رفع ظلم وتبعيض و سلطه زورمندان بودند. حكومت آن حضرت با كنز ثروت و تمركز بى‏قاعده سرمايه و مالكيت‏بى‏قيد و شرط افراد- جز بر محور قوانين الهى و عدالت اسلامى- مخالفت داشت. غنايم جنگى ودرآمدهاى شرعى در خزانه جمع نمى‏شد بلكه در هر استان و شهرستان بين مسلمانان تقسيم مى‏گرديد (به‏هر كس به قدر خدمت و احتياجش). زكات و صدقات را در هر محل به مستحقان و واجدان شرايطمى‏دادند و آنچه به كوفه مى‏رسيد، فورى به دست على عليه السلام قسمت مى‏شد. بنابراين، در خزانه هيچ وقت‏مالى جمع نمى‏شد كه احتياج به محافظ داشته باشد.

حديث ذيل را احمدبن حنبل، ⁽³⁵⁾ امام مذهب حنبلى، روايت كرده است:

ان عليا كان يكنس بيت‏المال ثم يصلى فيه رجاء ان يشهد له يوم القيام‏ء انه لم يحبس فيه المال عن‏المسلمين. ⁽³⁶⁾

على عليه السلام را رسم چنين بود كه خود زمين بيت‏المال را (بعد از تقسيم اموال) جارو مى‏كرد و سپس در آن‏نماز مى‏گزارد، باشد كه روز رستاخيز گواهى دهد كه ذره‏اى از اموال مسلمانان را در آن محبوس نداشته‏است.

همه مردان سالم به حكم خدا و بدون شرط سنى سرباز اسلام بودند و از غنايم جنگى سهم مى‏بردند،چه آزاد و چه بنده. اما بعدها معاش مجاهدان به صورت حقوق ثابت درآمد. همه افراد، حتى اهل ذمه، به‏نسبت‏خدمتى كه انجام مى‏دادند حقوق مى‏گرفتند. خليفه نيز به قدر احتياج خود و خانواده معاش خويش‏را از بيت‏المال مى‏گرفت و از اين بابت هيچ مزيتى بر ساير مسلمانان نداشت. كافران ذمى در پناه اسلام‏آسوده بسر مى‏بردند و ساير غيرمسلمانان نيز اگر هم‏پيمان مسلمانان بودند و دست‏به جنگ نمى‏بردند وماليات قانونى را مى‏پرداختند، از تعرض مصوم مى‏ماندند. اراضى مفتوح العنوه بين مجاهدان تقسيم‏نمى‏شد و به دولت اسلامى تعلق داشت. فقط در عهد عثمان، عاملان او چون مروان و معاويه در اين اراضى‏تصرفات ناروا كردند و ثروت بسيار اندوختند تا جايى كه قسمتى از آنها را به فروش رساندند و قسمتى را به‏تيول ياران خود دادند. وقتى على عليه السلام به خلافت رسيد، عاملان خطاكار عثمان را عزل كرد و عوايد وحقوقهاى گزاف غيرمستحقان را قطع نمود كه همين امر موجب طغيان معاويه و مروان و طلحه و زبير و ...گرديد. بعضى به آن حضرت توصيه كردند كه براى استحكام پايه‏هاى قدرت با آنها مماشات كند ولى‏على‏عليه السلام به طور كلى اهل سازش نبود.

ابوالحسن على بن محمد مداينى روايت كرده است كه: جمعى از اصحاب نزد على عليه السلام رفتند و گفتند:«اى اميرالمؤمنين، در تقسيم اموال اشراف عرب را بر ديگران برترى بده و قريش را از موالى و عجم سهم‏بيشترى عطا فرما و كسانى را كه از مخالفت و فرارشان بيم دارى، استمالت كن‏». اين سخن را از آن گفتند كه‏معاويه در تقسيم اموال اين ملاحظات را به كار مى‏بست. امام در جواب آنان فرمود: «آيا به من پيشنهادمى‏كنيد پيروزى را به بهاى ظلم و بى‏عدالتى به دست آورم؟ نه به خدا، تا آفتاب مى‏تابد و تا ستاره‏اى‏مى‏درخشد چنين نخواهم كرد. به خدا سوگند كه اگر اين اموال متعلق به خود من و ملك من بود به تساوى‏قسمت مى‏كردم، چه رسد به اينكه مال مردم است‏». ⁽³⁷⁾

و در روايت ديگر چنين آمده است: به يك زن عرب و يك زن ذميه به تساوى عطا داد. زن عرب گفت: «اى‏اميرالمؤمنين، من عربم!». فرمود: از اين مال همه يكسان بهره مى‏برند و بنى‏اسماعيل را بر بنى اسحاق‏برترى نمى‏دهم‏». ⁽³⁸⁾

بهترين نمونه مساوات و عدل و امانت على عليه السلام رفتارى است كه با برادر نابينا و عيالمند خويش كه از اوهم بزرگتر بود، كرده است. متن كلام امام در نهج‏البلاغه چنين است:

والله لقد رايت عقيلا و قد املق حتى استماحنى من بركم صاعا و رايت صبيانه شعث الالوان من فقرهم،كانما سودت وجوههم بالعظلم، و عاودنى مؤكدا، و كرر على القول مرددا. فاصغيت اليه سمعى فظن انى‏ابيعه دينى و اتبع قياده مفارقا طريقى، فاحميت له حديدة، ثم ادنيتها من جسمه ليعتبربها. فضج ضجيج ذى‏دنف من المها، و كاد ان يحترق من ميسمها، فقلت له: ثكلتك الثواكل يا عقيل! اتئن من حديدة احماهاانسانها للعبه، و تجرنى الى نار سجرها جبارها لغضبه؟ ا تئن من الاذى و لا ائن من لظى؟!. ⁽³⁹⁾