فصل چهارم: دو دوره دائرة المعارف

تارى خدر قرن چهاردهم قهرمانان زيادى داشته كه چون ستارگان سحرى روشنى بخش ديدگان‏ديده‏وران گشتند. چند صباحى را در آسمان پژوهش و فرهنگ، چشمك زدند و درخشيدند و خاموش‏شدند. اما ستارگان چندى هم بودند كه به خاموشى نگرائيدند و همچنان خورشيد وار و عالم افروز دردرخشش خويش جاودانه ماندند و شيخ آقا بزرگ تهرانى بى‏گمان از آنان است.

او هنوز هم پس از گذشت ربع قرن و اندى از رحلتش، آسماندار گستره دانش و پژوهش است و چون‏آفتابى در وسط روز مى‏درخشد و راهيان وادى علم و عمل را راه مى‏نمايد. او از آن كيميا مردان روزگاربود كه از مت‏بلندش به جايى رسيد كه بسيارى حتى توان تصورش را هم در خود نمى‏ديدند. اوپژوهشگرى اولى العزم و در تصميم خود بسيار راسخ و مصمم بود.

محقق تهرانى كارهايى كرد كه هركدام به تنهايى كارى بود كارستان، كارهايى كه هر يك گروهى ازپژوهشگران را مى‏طلبيد.

اما او خود يكتنه و تنها، نخلهاى بسيارى در كوير تشنه تحقيق به زمين نشاند.

هشتاد سال مداوم به زير پاى يك يكشان آب ريخت تا جوانه زدند و سبز شدند و شكفتند. هميشه‏در حال بررسى و ويرايش بود، هرجا خارى ديد از ريشه كند و از ساحت نخلهاى پربارش به دور افكند،شاخه‏هاى حرامى را با تبر تحقيق لع و قمع ساخت‏بالاخره نخلستانهاى بسيارى را به بار نشاند كه تافراسوى فرداهاى تاريخ هم قامت‏بلندشان را خواهند افراشت.

اما در ميان آن همه نخلستان پربار، دو نخلستان از همه پربارتر و گسترده‏تراند. از درازاى طول وعرضشان چشم هر بيننده‏اى به سياهى مى‏رود و شگفت زده از خود مى‏پرسد: آخر مگر يك انسان‏چقدر مى‏تواند قدرت اراده و كار داشته باشد!

و نام هريك از آندو كارستان خود مى‏تواند نمايانگر وسعت و گستره فراخشان باشد، به اين ترتيب:

1 - الذريعه الى تصانيف الشيعه، در 29 جلد، شاهراهى است‏به سوى آثار قلمى، هنرى شيعه درطول تاريخ.

2 - طبقات اعلام الشيعه، در حدود 20 جلد، دائرة المعارف بزرگى است كه زندگينامه و جايگاه‏دانشمندان بزرگ شيعه را در هزار سال گذشته به دست مى‏دهد.

اكنون نخست‏به سراغ «الذريعه‏» مى‏رويم تا گلگشتى را در حاشيه‏هاى تماشايى آن شاهراه بزرگ‏داشته باشيم شاهراهى كه به پهناى هزار و چهارصد سال و اندى گسترش مى‏يابد و تمام كوچه پس‏كوچه‏هاى تاريخ را از حجاز و هند گرفته تا عراق و ايران و... در مى‏نوردد و از هرچمن گلهايى و از هر باغ‏بلبلهايى را شكار و گلچين مى‏كند تا در حصار محكم و مقدس قلم و در حريم پاك كتاب، از هر گزندى‏مصون و محفوظشان دارد و بدين سان هزاران هزار باغ و بوستان را از پائيز طولانى تاريخ و از دست رس‏جغدها و كركسهاى تحريف و تخريب بيمه مى‏كند. حال جا دارد سبب اين تصميم سترگ و آن اقدام‏تاريخ ساز را از خود تاريخ جويا شويم.

غريو غيرت و نور

پيشترها حاجى خليفه دائرة المعارفى را در كتابشناسى مسلمانان ترتيب داده و آن را با نام «كشف‏الظنون عن اسامى الكتب و الفنون‏» منتشر ساخته بود. وى از سر تعصب مذهبى، بسيارى از آثار شيعه راناديده گرفته و هيچ نامى از آنها به ميان نياورده بود و گاهگاهى هم اگر از كتابهاى شعيه يادى كرده بودبسيار كم رنگ و همراه با حقير و تحريف بود. و به همين علت‏يكى ديگر از مخالفان شيعه، از سر غرض‏ورزى و عناد نوشته بود:

«شيعه را آثار يا كتابهايى نيست تا آينده‏گانشان بتوانند در علوم مختلف از آنها سود برند و آنها به‏ناچار طفيلى ديگران بوده و بر سر سفره ديگران مى‏نشينند و...» (1) .

اما جرجى زيدان (م 1914م) مورخ و نويسنده نامدار مسيحى، جسارت و جفا را در اين اجحاف وحق كشى از حد گذراند. وى پا را از همه آنها فراتر نهاد و از سر غرض ورزى و به حكم هواى نفس‏شيطانيش در كتاب خود «تاريخ آداب اللغه العربيه‏» سخنى را به اين مضمون نوشت:

«شيعه طائفه‏اى بود كوچك و آثار قابل اعتنايى نداشت و اكنون شيعه‏اى در دنيا وجود ندارد.» (2) !!

اينجا بود كه غيور مردان بزرگى از انديشمندان معاصر شيعى قيام كردند تا جواب دندان شكنى بر آن‏ياوه سرايى‏ها داده باشند. آن بزرگمردان از سر غيرت دينى و علمى و براى خدا، دست‏به خلق آثارى‏زدند كه هريك چون آذرخشى آتشين در آسمان فرهنگ و ادب غريدند و درخشيدند و آتش به خرمن‏خرافه بافان زدند بهتر است‏بقيه اين حديث غيرت و قيام را با قلم استاد محمد رضا حكيمى و به نقل‏ازاستاد عبدالرحيم محمد على روايت كنيم، ايشان مى‏نويسند:

«اين شد كه شيخ آقا بزرگ و دو هم رديف و دوست علميش، سيد حسن صدر(م‏1354 ق) و شيخ‏محمد حسين كاشف الغطا (م‏1373 ق) هم پيمان شدند تا هريك در باب معرفى شيعه و فرهنگ غنى‏تشيع، كارى را بر عهده گيرند و سخن اين نويسنده... مغرض را به دهنش باز پس بكوبند. قرار شد علامه‏سيد حسن صدر درباره حركات علمى شيعه و نشان دادن سهم آنان در تاسيس و تكميل علوم اسلامى‏تحقيق كند. ثمره كار او كتاب «تاسيسى الشيعه لعلوم الاسلام‏» شد. اين كتاب به سال 1370 ق،در 445صفحه چاپ شد. شيخ آقا بزرگ در چاپ آن نيز دخالت داشت.

اما علامه شيخ محمد حسين كاشف الغطا، قرار شد وى كتاب «تاريخ آداب اللغه‏» جرجى زيدان را نقدكند و اشتباهات وى را بازگويد. و اين كار را كرد و نقدى جامع و علمى بر هر چهار جلد كتاب زيدان نوشت‏و مطالب مشتبه را به اصول اصلى آنها بازگردانيد و مؤلف را به اشتباهات و خطاهايش - حتى خطاهاى‏املائى - متوجه كرد. البته پس از آن كه به دستور اين آيه قرآن «و لا تبخسوا الناس اشياءهم‏» (چيزهاى‏مردمان را كم بهره مسازيد و بهاى كم منهيد)، كوشش مؤلف را در كار تاليف كتاب ستود. نقدنامه كاشف‏الغطاء براى بار دوم در بوئنوس آيرس به چاپ رسيد و در محافل علمى آن روز صدا كرد. و كشيش‏انستاس مارى الكرملى، در نقدى كه بر همان كتاب «آداب اللغه‏» جرجى زيدان نوشت، از اين تاليف‏كاشف الغطاء استفاده كرد، بدون اينكه مآخذ خود را معرفى كند و نام علامه كاشف الغطا را بر زبان آورد.

اما شيخ آقا بزرگ - از ميان اين سه يار علمى - متعهد شد فهرستى براى تاليفات شيعه بنويسد.» (3) .

و چنين بود كه كار بزرگ و گسترده‏اى با نام «الذريعه‏» در فرهنگ شيعه آغاز شد و..

در نتيجه «الذريعه‏»

تهيه و تدوين «الذريعه‏» تنها نوشتن يك دائرة المعارف بزرگ نبود و حاصلى كه از اين درخت تناور وپربار به دست آمد فقط كتابشناسى توصيفى شيعه (زيدى، اسماعيلى و اثى عشرى) نبود حتى تنها يك‏دوره تاريخ حوزه‏هاى و دانشگاههاى شيعه هم نبود. اينها همه بود ولى همه اينها نبود.

در نتيجه الذريعه براى همگان معلوم شد كه شيعه با همه مظلوميتها و محروميتهايى كه در طول‏تاريخ هميشه بر او تحميل شده است‏باز در حركتهاى علمى، فرهنگى پيشتاز بوده در ستيغ سعى و صفاقرار داشته است و حريم كتاب و قلم را بيشتر از ديگران همواره پاس داشته است.

در سايه الذريعه روشن گشت كه شيعيان نه با تكيه بر قدرت نظامى و حكومتى كه با قلم و كتاب زنده‏مانده و با منطق و برهان باليده‏اند.

در نتيجه الذريعه بود كه همه فهميدند مرزبانان عزت و استقلال كشورهاى اسلامى، هميشه‏انديشمندان و علماى دين باور و ولايتمدار بوده‏اند.

در سايه سار الذريعه بود كه دانستيم ديدبانان دين و دانش بر چه اصل يا اصولى در طول تاريخ پاى‏فشرده‏اند و بيشترين كتابها و منشورها را در چه مورد يا مواردى نگاشته‏اند. حال بهتر است‏براى نمونه‏اين نتيجه كارساز را در آئينه آمارى كه الذريعه به دست مى‏دهد ملاحظه كنيم:

الف - درباره اجازه روايتى و علمى 806 كتاب و اثر تنها تحت عنوان «اجازه‏» و «اجازات‏» معرفى شده‏است. (4) .

ب - در مورد كتابها و آثار حديثى تنها در زير مدخل «اصل‏» 117 مدخل باز شده است البته پس ازمقدمه‏اى مفيد و مفصل كه در 9 صفحه و در معنا و مفهوم اصل نگاشته شده است. (5) .

ج - در مورد اصول دين و عقايد، 94 كتاب تنها با همان عنوان «اصول دين‏» و «اصول عقايد»شناسايى شده است. (6) .

د - درباره اصل امامت 119 كتاب معرفى شده به اين ترتيب كه 103 جلد فقط در زير مدخل «امامة‏»و 16 جلد هم براى ارجاع در همان مدخل نام برده شده است. (7) .

ه - در خصوص تفسير قرآن، تنها در مدخل تفسير 355 كتاب شناسايى شده كه اگر ارجاعات را هم‏حساب كنيم در حدود 700 تفسير مى‏شود. (8) .

و - از ميان شرحهاى نهج البلاغه، تنها تحت مدخل «شرح النهج‏» 86 شرح شناسانده شده است. (9) .

ز - درباره امام حسين عليه السلام و حماسه هميشه جاويد كربلا هم نزديك به دو هزار جلد كتاب درالذريعه به چشم مى‏خورد. (10) .

و اگر الذريعه نبود صدها كتاب گرانسنگ و مفيد از ميان مى‏رفت و حتى نامى هم از آنها در تاريخ‏نمى‏ماند چه بسيار كتابهايى كه محقق تهرانى آنها را در كتابخانه‏هاى عمومى و خصوصى ديده و ياتوسط نويسنده به او نشان داده شده و او نام و مشخصات آنها را پس از ملاحظه و مطالعه در الذريعه به‏ثبت رسانده است و امروزه پژوهشگران با سرنخلها و نشانه‏هايى كه در الذريعه مى‏بينند به سراغ آن‏كتابها رفته پيدا مى‏كنند تا با چاپ و انتشار و يا لااقل با انتقال به كتابخانه‏هاى عمومى و مطمئن، باعث‏بقاى آنها شوند.

و اگر الذريعه نبود دهها بلكه صدها مقاله و كتابى كه از الذريعه الهام گرفته و نوشته شده‏اند هيچ وقت‏نوشته نمى‏شدند چه بسيار كتابها كه - بويژه كتابهايى كه در كتابشناسى‏هاى موضوعى و توصيفى و...نوشته شده‏اند - شالوده و بنيان كار را از الذريعه گرفته‏اند تا توانسته‏اند به بار نشينند و قابل عرضه شوندو..

ناگفته نماند كه الذريعه در 29 جلد و به اين ترتيب كه نخست در 25 جلد و سپس جلد 26 كه‏مستدركات الذريعه خوانده مى‏شود و محقق تهرانى خود آن را پس از چاپ الذريعه، تهيه ديده بود چاپ‏و انتشار يافت. با توجه به اين كه جلد 9 خود در 4 مجلد چاپ شده و حاوى فهرست ديوانهاى شاعران‏شيعه است، شمار جلدهاى الذريعه به 29 جلد مى‏رسد. (11) .

چشمه‏اى كه همچنان مى‏جوشد

محقق تهرانى با نوشتن الذريعه كارى را آغاز كرد كه پايان ناپذير مى‏نمود چرا كه هر روز كتابهاى‏تازه‏اى در حوزه معارف شيعى نگاشته مى‏شد و انتشار مى‏يافت و آقا بزرگ تا خود زنده بود در تكميل‏الذريعه مى‏كوشيد كه حاصل آن كوششها يكى همان جلد 26 الذريعه است كه پس از وفات شيخ توسط‏استاد سيد احمد اشكورى تحقيق شد و انتشار يافت و ديگرى تعليقات دامنه‏دارى است كه محقق‏تهرانى در حاشيه يك دوره از الذريعه نوشته است. اين تعليقات تا حال به زيور طبع آراسته نگشته است‏و گفته مى‏شود در زير چاپ است كه بزودى منتشر خواهد شد.

اما پس از وفات محقق، برخى از پژوهشگران بويژه شاگردان و دست‏ياران او در تصحيح و انتشارالذريعه، كار استاد را تعقيب كرده و كارهاى بسيار سودمندى را در تكميل الذريعه انجام دادند. پيشتر ازهمه بايد از استاد علامه سيد عبدالعزيز طباطبايى (قدس سره) نام برد. وى با آن كه استادان بزرگى رانظير آيات عظام سيد عبدالاعلى سبزوارى، شيخ صدرا بادكوبه‏اى، علامه فانى، اديب اردوبادى، سيدعبدالهادى شيرازى و سيد ابوالقاسم خويى درك كرده و از محضر آنها بهره‏هاى فراوان برده بود. اما بيش‏از همه به دو استاد بزرگش علامه امينى و محقق تهرانى ارادت داشت چنان كه گويى با ياد و نام آن دوبزرگوار زنده بود. استاد طباطبايى 25 سال با اين دو رادمرد شيعى مانوس و محظوظ بود (12) و كارهاى‏هر دو محقق ممتاز را با تلاش تمام دنبال مى‏كرد. در تكميل الغدير، كتابهاى «على ضغاف الغدير» و«الغدير فى التراث الاسلامى‏» را نوشت و تا زنده بود تعليقات دامنه دارش را بر دوره يازده جلدى الغديرو... پى مى‏گرفت.

اما در تكميل آثار محقق تهرانى بويژه الذريعه، استاد طباطبايى (قدس سره) كارهاى بس‏گسترده‏اى را به انجام رسانيد كه براى نمونه از اين كارها مى‏توان نام برد:

1. مستدرك الذريعه

استاد طباطبايى ازدهها سال پيش اين كار را آغاز كرده و در آن كتابهايى را كه محقق تهرانى به آنهادست نيافته يا پس از وى منتشر شده بودند، نام برده بود و در روزهاى واپسين عمر مباركش مى‏فرمودكه تاكنون دوازده هزار فيش را در اين مورد آماده چاپ دارد.اين اثر كه احتمال مى‏رود در حدود ده جلديا بيشتر گنجانده شود هم اكنون توسط مؤسسه ال البيت در دست چاپ و انتشار است.

2. اضواء على الذريعه

تعليقات گسترده‏اى است كه استاد طباطبايى در طول دهها سال با مراجعه به فهرستها و نسخ خطى‏و تطبيق آنها با الذريعه و... تدوين كرده بود. اين تعليقات در حواشى يكدوره از الذريعه كه تعليقات چاپ‏نشده خود محقق تهرانى را نيز در برداشت نوشته شده بود، استاد طباطبايى (قدس سره) كه پس از دوبار سكته كردن گويى خود مى‏دانست‏به اين زودى وفات خواهد يافت هردو تعليقات را از حواشى‏الذريعه به روى فيشهاى تهيه شده انتقال مى‏داد تا به زودى چاپ كند. نگارنده اين دفتر كه خوداستنساخ قسمتى از آن تعليقات را چندى بود براى كمك به استاد پى مى‏گرفتم و تا آخرهاى جلدچهارم هم پيش رفته بودم كه متاسفانه استاد طباطبايى به طور ناگهانى دار فانى را وداع گفت. (13) ناگفته‏نماند كه آن قسمت از تعليقات كه توسط خود محقق تهرانى نوشته شده بود به رنگ سرخ و با مركب‏قرمز بود اما تعليقات استاد طباطبايى به قلم مشكى و گاهى هم آبى نوشته شده بود كه ما با نوشتن «منه‏رحمه الله‏» در ذيل تعليقات محقق تهرانى، آنها را مشخص مى‏كرديم. گفته مى‏شود اين اثر هم كه سر به‏چند جلد خواهد زد در دست اقدام و انتشار است كه بزودى از طرف مؤسسه آل البيت در قم منتشرخواهد شد.

3. مهذب الذريعه

اين كار استاد نيز در تهذيب و تنقيح الذريعه بود و تنها تا جلدهاى نخستين الذريعه پيش رفته بود.

البته برخى از كارهاى ديگر استاد طباطبايى را مثل «نهج البلاغه عبر القرون‏» «اهل البيت فى‏المكتبة العربيه‏» و مكتبة العلامة الحلى‏» هم به نوعى مى‏توان در تكميل الذريعه دانست. (14) .

4. اعلام الذريعه

اين كتاب توسط خاندان شيخ آقا بزرگ و زير نظر پسرش استاد علينقى منزوى نوشته شده است. دراين اثر - كه سر به دو جلد مى‏زند - تمام نامهايى كه در الذريعه به نوعى ياد شده‏اند، مطابق با حروف الفبافهرست گرديده است. اين فهرست‏به زودى منتشر خواهد شد.

5. ايضاح الطريقه سيد محمود موسوى دهسرخى

نويسنده در اين اثر ميان سه كتاب - الذريعه، كشف الظنون و ذيل كشف الظنون - را جمع نموده و تاحال دو جلدش به چاپ رسيده است.

6. تبريب الذريعه شهيد سيد احمد ديباجى اصفهانى.

اين اثر مى‏خواست فهرست موضوعى الذريعه را به دست دهد كه با شهادت نويسنده‏اش نيمه تمام‏ماند و تنها يك جلد از آن كه دربردارنده 20 موضوع بود چاپ شد.

7. تعليقات الذريعه استاد علينقى منزوى.

اين تعليقات كه توسط پسر بزرگ محقق تهرانى نوشته شده در پاورقى‏هاى جلد 4 تا جلد 25 به جزدو جلد 13 و 14 به چشم مى‏خورد و با قيد «مصحح‏» از پاورقيهاى خود محقق تفكيك شده است.

8. تعليقات الذريعه سيد عبدالله شرف الدين.

نويسنده در كتابش «مع موسوعات رجال الشيعه‏» ج‏1، ص‏1 - 428، با تعليقات ممتدى كه بر الذريعه‏نوشته به بررسى برخى از قسمت‏هاى مختلف آن پرداخته است.

9. فهارس الذريعه، استاد احمد منزوى.

اين فهرست‏ها كه توسط فرزند ديگر محقق تهيه شده در پايان برخى از مجلدات الذريعه به چاپ‏سپرده شده‏اند.

10. فهرست موضوعى الذريعه.

اين فهرست را واحد كامپيوترى مركز معجم فقهى آيت الله گلپايگانى تهيه ديده و ديسكت‏هاى آن‏در همان مركز موجود است.

11. مصنفات شيعه، محمد آصف فكرت.

ترجمه و تلخيصى است از الذريعه كه بزبان فارسى در چند جلد توسط انتشارات آستان قدس رضوى‏در مشهد چاپ شده است.

12. معجم مؤلفى الشيعه، على فاضل قائينى نجفى.

مؤلف اين اثر مى‏خواست كه الذريعه را به ترتيب نام نويسندگان تنظيم كند حال تا كجا توفيق يافت‏حرف ديگرى است‏به هر حال كارى است كه شده و به نسبت هم براى خود جا باز كرده و چون كليدى درمراجعه به الذريعه به كار مى‏آيد.

13. نظرات فى الذريعه، دكتر مصطفى جواد بغداد.

ديدگاههاى نويسنده‏اى است پيرامون الذريعه كه در شماره‏هايى از مجله «البيان‏» در نجف چاپ‏شده است.

14. مهذب الذريعه، استاد سيد احمد حسينى اشكورى.

استاد اشكورى كه خود كتابشناسى كاركشته و فرهيخته است تهذيب و تكميل الذريعه را با ويرايشى‏دقيق و باريك بينانه در اين اثر پربارش پى گرفته است. (15) .

15. نگاهى به كتاب الذريعه، ناصرالدين انصارى قمى.

مقاله مفيدى است كه در مجله آينه پژوهش، ص‏53 - 61 چاپ شده است و براى شناخت اجمالى‏الذريعه مى‏تواند راهگشا و سودمند باشد. نويسنده مقاله زحمت زياى كشيده و نتايج كارآمدى را به‏دست داده است كه از باب نمونه مى‏توان به اين نتيجه اشاره كرد كه دوره 29 جلدى الذريعه شامل‏11554 صفحه بوده و دقيقا 55095 كتاب و رساله را شناسايى كرده است و اگر كتابهايى را هم كه بدون‏مدخل و در ضمن شناسايى آثار ديگر نام برده شده‏اند بر اين رقم بيفزايم به رقمى در حدود 55500كتاب خواهيم رسيد. (16) .

البته بعضى ديگر از كتابشناسان و رجاليون معاصر هم كارهايى را در تكميل و تعقيب الذريعه دردست دارند كه از آن ميان از آقاى سيد محمد على روضائى و آقاى نجيب مايل هروى نام برده‏مى‏شود. (17) .

طبقات اعلام الشيعه

كار دوم كه در ميان آثار محقق چون الذريعه گسترده دامن و گرانبار است «طبقات اعلام الشيعه‏»است اين كار به نوعى مكمل الذريعه شمدره مى‏شود و خود يكدوره دائرة المعارف گسترده و دراز دامنى‏است. اگر گفته شود طبقات اعلام الشيعه بزرگترين كارى است كه تاكنون در علم تراجم و در زندگينامه‏بزرگان شيعه شده است مبالغه نخواهد بود. اين كار بزرگ حاصل ديگرى از هشتاد سال پژوهش وكاوشى محقق تهرانى است.

بزرگ كتابشناس قرن آنگاه كه دهها كتابخانه عمومى و خصوصى را در كشورهاى مختلف مى‏گشت وعمرى را در آن مكانهاى مقدس سرگرم كاوش و تحقيق بود تا اثر بزرگش الذريعه را تكميل كند هرگاه به‏نكته تازه‏اى گرچه خارج از موضوع تحقيقش برمى‏خورد در دفترهاى جداگانه‏اى مى‏نوشت. چشمان‏تيزبين او از هيچ نكته سودمندى به سادگى نمى‏گذشت و تا غزال معنا را شكار نمى‏كرد آرام نمى‏گرفت واز آنجا كه محور اين كار گذشته از كتابشناسى، آگاهى بر تراجم و احوال علماى شيعه هم بود نامها وزندگينامه‏هاى بزرگان شيعه، غزالان و آهوان گم شده محقق بود. او به خاطر اين كار از لابلاى خطوطنسخه‏هاى كهنه و خطى گرفته تا سطرسطر اجازه نامه‏ها و نامه‏هاى ديگر و حتى حواشى و پشت و روى‏جلدهاى كتابها را به دقت مى‏كاويد. خدا مى‏داند چه گنجينه‏هاى گرانبها و دفينه‏هاى فرهنگى و دانش‏افزا كه محقق از زير تل‏هاى برافراشته تاريخ بيرون كشيد و با قلم مباركش غبار قرنها غربت و غم را ازروى آينه‏هاى دفن شده پاك كرد. پيشترها يكى از نويسندگان بنام معاصر در مورد وسعت اين دائرة‏المعارف نوشته بود:

«اين كتاب نيز در حدود 30 تا 32 جلد است.» (18) .

آينه هزار و صد سال آبرو

محقق در ابتداء عنوان كلى اين دائرة المعارف را «وفيات الاعلام بعد غيبة الامام الانام‏» نهاده بود كه‏بعد به دليل زندگينامه علماى معاصر و زنده‏اى كه در بخش قرن چهاردهم آمده‏اند به «طبقات اعلام‏لاشيعه‏» تغيير نام داد. اين دائرة المعارف را مى‏توان به آسمانى پر از آينه تشبيه كرد كه آبروى علمى،فرهنگى شيعه را در طول هزار و صد سال به خوبى مى‏نماياند.

محق تهرانى در طبقات اعلام الشيعه به ترتيب از قرن چهارم تا قرن چهاردهم زندگانى علماى شعيه‏را به تحرير كشيده است و گذشته از عنوان كلى طبقات اعلام الشيعه، براى هر قرن عنوان و نام ويژه‏اى راهم برگزيده است و دليل اينكه از قرن چهارم شروع كرد و سه قرن نخستين را واگذاشت اين بود كه درمورد علماى آن سه قرن كه بيشتر راويان شيعى را در بر مى‏گيرد كم و بيش كتابهايى در طول تاريخ‏نگاشته شده بود (19) و علامه تهرانى نخواست دست‏به كار تكرارى زده باشد. عناوين ويژه هر قرن از اين‏دائرة المعارف به قرار زيراست:

1 - نوابغ الروات فى رابعة المآت، (راويان نابغه در سده چهارم)، اين بخش كه جلد اول از طبقات‏اعلام الشيعه هم شمرده مى‏شود شامل 1463 عنوان عنوان بوده كه 259 عنوان آن ارجاعى است. چاپ‏اخير آن در 363 صفحه به اضافه مقدمه‏اى از پسر محقق، استاد علينقى منزوى در 40 صفحه و توسطمؤسسه مطبوعاتى اسماعيليان در قم همراه با ديگر جلدهاى طبقات انتشار يافته است.

2 - النابس فى القرن الخامس، (متكلمان و مدرسان در سده پنجم).

3 - الثقات العيون فى سادس القرون، (ديده‏وران و مرزبانان موثق در سده ششم).

اين دو قسمت در يك مجلد و تحت عنوان جلد دوم طبقات اعلامالشيعه، در 590 صفحه چاپ شده‏و حاوى بيش از 1200 مدخل است.

4 - الانوار الساطعه فى المائة السابعه، (نورهاى فروزان در قرن هفتم).

5 - الحقايق الراهنة فى المائة الثامنه، (حقايق ثابت و محكم در قرن هشتم).

اين دو جلد هم در يك مجلد و تحت عنوان جلد سوم طبقات، در 500 صفحه چاپ شده كه شامل‏بيش از 600 مدخل است.

6 - الضياء اللامع فى القرن التاسع، (آفتاب درخشان در سده نهم).

7 - احياء الدائر من القرن العاشر، (احياى فضيلتهاى فراموش شده از قرن دهم).

اين دو بخش نيز در يك مجلد و با عنوان جلد چهارم از طبقات، در 530 صفحه انتشار يافته كه‏حاوى بيش از 900 مدخل است.

8 - الروضة النضرة فى علماء الماة الحادية عشرة، (گلستان سرسبز و خرمدر زندگانى دانشمندان‏سده يازدهم).

اين قرن در يك جلد قطور و با عنوان جلد پنجم طبقات، در 723 صفحه و دربردارنده حدود 1500مدخل چاپ شده است.

9 - الكواكب المنتشره فى القرن الثانى بعد العشره، (ستارگان پراكنده در قرن دوازدهم).

اين قرن هم در يك جلد قطور و با عنوان جلد ششم طبقات در 961 صفحه به اضافه مقدمه‏اى در16 صفحه و شامل بيش از 2000 مدخل، چاپ شده است. (20) .

10 - الكرام البرره فى القرن الثالث‏بعد العشره، (نيكمردان با كرامت در سده سيزدهم).

اين قرن تا حرف عين و تاكنون تنها دو جلد از آن، همراه با تعليقات استاد علامه سيد عبدالعزيزطباطبايى يزدى چاپ شده كه شامل 1600 مدخل است.

11 - نقباء البشر فى قرن الرابع عشر، (بزرگان بشر در قرن چهاردهم).

از اين كه آخرين بخش از طبقات اعلام الشيعه است تا حال تا آخر حرف عين و در چهار جلد، همراه‏با تعليقات استاد طباطبايى چاپ شده كه در بردارنده زندگينامه حدود 2300 دانشمند شيعى است.قسمتهاى باقى مانده اين قرن در بعضى كتابخانه‏ها به صورت خطى نگهدارى مى‏شود. با اين حساب‏تاكنون 15 جلد از طبقات اعلام الشيعه چاپ شده و 5 جلد ديگر هم به صورت خطى موجود است، به‏اين ترتيب كه دو جلد از قرن سيزدهم (الكرام البرره) و سه جلد هم از قرن چهاردهم (نقباء لابشر) تاحال چاپ نشده است و اگر همگى چاپ شوند دوره طبقات لااقل 20 جلد خواهد بود. اميد است كه‏فرزندان و پسران دانشور محقق يا خود اقدام به انتشار آنها را هرچه زودتر به عهده گيرند و منتشر كنند ويا لااقل اجازه دهند تا پژوهشگران علاقه‏مند و صلاحيت دار و يا يكى از مؤسسات علمى، فرهنگى اقدام‏به انتشار كنند و تشنگان فرات فرهنگى شيعى را بيش از اين از آن درياها محروم نسازند.

ادامه كار استاد

طبقات اعلام الشيعه نيز همچون الذريعه چشمه جوشانى است كه پس از وفات محقق تهرانى هم‏جريان زلالش همچنان ادامه دارد و فارغ التحصيلان مكتب پژوهشى محقق، اين كار بزرگ استادشان رادنبال كرده و هركدام به نحوى در تكميل و تهذيب آن كوشيده‏اند و ما از باب نمونه مى‏توانيم اين كارهاى‏پربار را نام ببريم:

1 - معجم اعلام الشيعه، استاد سيد عبدالعزيز طباطبايى يزدى(قدس سره).

استاد در ضمن مراجعاتى كه ساليان درازى بر كتابهاى تراجم و معاجم و... داشتند شرح حال بزرگان‏شيعه را با طبقات اعلام لاشيعه تطبيق مى‏كردند اگر شرح حال شخصيت مورد مطالعه را در طبقات‏مى‏يافتند در تكميل و تهذيب آن تعليقات و اضافاتى را در حاشيه طبقات مى‏نوشتند و اما شرح حال‏آنان كه در طبقات نيامده و از چشم شيخ آقا بزرگ دور مانده‏اند در كتابى جداگانه مى‏نوشتند كه حاصل‏اين كار دوم همين كتاب «معجم اعلام الشيعه‏» شد، با اين تفاوت كه طبقات به ترتيب طبقات و قرنهابوده و معجم به ترتيب حروف الفبا تنظيم يافت.

2 - تعليقات على طبقات اعلام الشيعه، استاد طباطبايى يزدى.

اين اثر هم حاصل ديگرى از همان كارى است كه در بالا گفته شد و دورهكامل طبقات را از سده‏چهارم تا قرن چهاردهم در بر مى‏گيرد. اين تعليقات از مدتها پيش در اختيار انتشارات دارالزهراء واقع دربيروت قرار گرفته تا همراه با چاپ جديد طبقات اعلام لاشيعه انتشار يابد.

3 - تنظيم و تصحيح تتمه نقباء البشر، استاد طباطبايى يزدى.

استاد طباطبايى باقى مانده قسمت قرن چهاردهم را كه تا حال چاپ نشده و از حرف «فا» تا حرف‏«ياء» را شامل مى‏شود با استفاده از دست نوشته‏هاى محقق تهرانى مرتب و منظم مى‏كردند تا پس ازتصحيح و تنظيم كامل به چاپ بسپارند كه متاسفانه اجل مهلت اين كار را هم به استاد بزرگوار نداد و... (21) .

4 - تعليقات على طبقات اعلام الشيعه، شيخ محمد رضا جعفرى اشكورى.

5 - نقد و بررسى طبقات اعلام الشيعه، سيد عبدالله شرف الدين موسوى عاملى.

اين اثر هم در كتاب معروف نويسنده «مع موسوعات رجال الشيعه‏» (22) ج‏1، ص‏428 - 690، (در262ص) چاپ شده است.

6 - فهرستهاى فنى و كليدى، محمد ابراهيم ذاكر (ازنوادگان محقق).

اين فهرستها كه بيشتر شامل فهرست كتابهاى و رساله‏ها و... است در آخر هريك از جلدهاى طبقات‏چاپ شده است.

7 - احسن الاشرفى اعلام القرن الخامس عشر، استاد سيد احمد اشكورى.

همانطور كه گذشت طبقات اعلام لاشيعه تا قرن چهاردهم را در بر مى‏گيرد و هيچ به قرن پانزدهم‏نمى‏رسد چرا كه محقق تهرانى در اواخر قرن چهاردهم دار فانى را وداع گفت، استاد اشكورى براى‏جبران اين نقيصه در دوره طبقات، اين كار گسترده و دامنه دار را به صورت مستقل و و در شرح حال‏علماى بزرگ شيعه در قرن حاضر در دست نگارش دارند. اميدواريم كه استاد تا ساليان سال همچنان‏زنده و با نشاط بنويسند تا اين اثر درازدامن را تكميل كنند. خدايا چنين بادا!